Vidi fonton por Ĉapitro 4-a - unua parto

* reiru al [[La gramatiko de lingvo sen gramatiko]]
<hr>
<br>


'''Cxapitro 4-a:  UNUA PARTO''' 

'''Kaj jen aperas la cxefa vorto, la ago-vorto aux stato-vorto, alivorte la verbo, kiu kuntenas la frazon.''' 
<br>
<br>

'''4.1. Teksto en la Fundamento'''

60 Verbo ne estas sxangxata laux personoj nek nombroj; ekz. ''mi far|as, la patr|o far|as, ili far|as.''<br>
<hr>

'''''[[Ekzerco 4.1.]]'''''

<hr>


VERBAJ  FORMOJ: 

a) '''La tempo estanta''' akceptas la finigxon ''-as''; ekz. mi far|as.<br>
b) '''La tempo estinta''' ''-is'': vi far|is, li far|is.<br>
c) '''La tempo estonta''' ''-os'': ili far|os.<br>
cx) '''La modo kondicxa''' ''-us'': sxi far|us.<br>
d) '''La modo ordona'''   ''-u'': far|u, ni far|u.<br>
e) '''La modo sendifina''' ''-i'': far|i.<br>
<br>
<hr>

'''''[[Ekzerco 4.2.]]'''''

<hr>
<br>

'''4.2. Klarigoj pri la tempoj kaj la modoj de la verboj'''

En Esperanto estas tri cxefaj tempoj de la verboj, alivorte tempoj, en kiuj la agado okazas.

- '''la estanta aux as-tempo''' estas la tempo de la nuno. ''Mi nun mangx'as pomon.'' Gxi estas ankaux la tempo de la kutimaj agoj: ''Mi studas matematikon.'', ''Mi legas krim-romanojn.''<br>

'''''ATENTU:''''' en multaj euxropaj lingvoj oni emas uzi la as-tempon ankaux por estontaj agadoj ''Kiam mi renkontas lin, mi diras tion al li'' En kelkaj euxropaj lingvoj oni emas diri: "Venontan someron ni iras al Ameriko.''. <br>
TIO NE ESTAS EBLA EN ESPERANTO. POR ESTONTAJ AGADOJ ONI EMAS UZI LA OS-TEMPON.

La as-tempo, kiel ni jam diris, indikas ankaux dauxrantajn agadojn: ''Mi sxatas pomojn.''
<br>
<hr>
- '''la estonta aux os-tempo''' por aferoj okazontaj en la estonta tempo.
<br>
<hr>
- '''la estinta aux is-tempo''' por agadoj okazintaj en la pasinta tempo. '''''ATENTU:''''' normale ne estas distingo en Esperanto inter la pluraj formoj de pasintaj tempoj de kelkaj euxropaj lingvoj. Normale, ''Mi mangxis'' ankaux signifas: ''Mi jam estis mangxinta, kiam li venis.''. Sed se ekzistas problemoj pri komprenado oni povas helpi sin per la kumentitaj formoj aux per tempaj adverboj: ''Mi estis foririnta, kiam alvenis mia amiko.''; ''Mi jam foriris, kiam la auxtobuso alvenis.'' 
<br>
<hr>
En Esperanto ekzistas ankaux tri aliaj malcxefaj verboformoj:
<br>
<hr>

- '''''nereala aux kondicxa''''': io, kio okazus, se io alia okazus

'''[[4.2.1. Kiam oni uzas la verboj en -us]]'''
<br>
<hr>

- ''''ordona formo'''' por ordoni fari ion

*Marko, mangxu la pomon!  [ordono al Marko, ke li mangxu la pomon]
<br>
<hr>


- '''''infinitiva aux sendifina  formo''''' (la verbo en sia primitiva plej simpla formo sen indiko pri persono aux tempo). Praktike tio estras sama kiella nomo de la ago aux stato ''promeni = promeno''.

Oni uzas tiun formon post aliaj verboj kiel ''voli'', ''devi'' kaj aliaj.


*Marko ne volas mangx'i la pomon  [Marko ne volas, ke li mem mangxu la pomon].<br> '''''ATENTU:''''' En la okazo de "Marko ne volas, ke vi mangxu la pomon" oni ne povas uzi la infinitivon<br>
<br>
<hr>

''''''[[Ekzerco 4.3.]]'''''

<hr>
<br>

'''4.3.  Verbaj adjektivoj kaj adverboj'''

Participoj (kaj gerundioj):

Estas du formoj de participo en la internacia lingvo, la deklinaciebla aux adjektiva, kaj nedeklinaciebla aux la adverba.

f) La participo aktiva prezenca finigxas per ant: far|ant|a, far|ant|e.<br>
g) La participo aktiva preterita per  int: far|int|a, far|int|e.<br>
gx) La participo aktiva futura per ont: far|ont|a, far|ont|e.

h) La participo pasiva prezenca per at: far|at|a, far|at|e.<br>
hx) La participo pasiva preterita per it: far|it|a, far|it|e.<br>
i) La participo pasiva futura per ot: far|ot|a, far|ot|e.

Cxiuj formoj de la pasivo estas formataj per helpo de responda formo de la verbo esti kaj prezenca aux preterita participo pasiva de la bezonata verbo, la prepozicio cxe la pasivo estas de. Ekz. sxi est|as am|at|a de cxiu|j (participo prezenca: la afero farigxas); la pord|o est|as ferm|at|a (participo preterita: la afero jam estas farita).<br>
<br>
<hr>

'''''[[Ekzerco 4.4.]]'''''

<hr>
<br>

'''4.4. Kunmetitaj verboformoj'''

En Esperanto ekzistas tri verbaj formoj konsistantaj el la verbo 'esti' kaj verba adjektivo:

- ''esti far'it'a'' antauxe  [La pomo jam estas mangx''it''a] aux [Mi estas mangx''int''a la pomon]

- ''esti far'at'a'' nun  [La pomo nun estas mangx''at''a]aux [Mi nun estas mangx''ant''a la pomon]

- ''esti far'ot'a'' poste [La pomo poste estas mangx''ot''a] aux [Mi estas poste angx''ont''a la pomon]


La verbo 'esti' povas aperi en iu ajn el siaj formoj: ''estis, estas, estos, estus, estu, esti.''

Kombinu la 6 formojn de la verbo ''esti'' listigitaj cxi-supre kun la 3 formoj de verba adjektivo 'farinta/faranta/faronta'' aux ''farita/farata/farota'',  kaj traduku ilin al via nacia lingvo.

:...........farinta<br>
Mi estis....faranta<br> 
:...........faronta<br>
<br>

:...........farinta<br>
Mi estas....faranta<br> 
:...........faronta<br>
<br>

:...........farinta<br>
Mi estos....faranta<br> 
:...........faronta<br>
<br>

:...........farinta<br>
Mi estus....faranta<br> 
:...........faronta<br>
<br>

:...........farinta<br>
Mi estu.....faranta<br> 
:...........faronta<br>
<br>

:...........farinta<br>
esti........faranta<br> 
:...........faronta<br>
<br>


kaj

:.................farita<br>
La laboro estis...farata<br> 
:.................farota<br>
<br>

:.................farita<br>
La laboro estas...farata<br> 
:.................farota<br>
<br>

:.................farita<br>
La laboro estos...farata<br> 
:.................farota<br>
<br>

:.................farita<br>
La laboro estus...farata<br> 
:.................farota<br>
<br>

:.................farita<br>
La laboro estu....farata<br> 
:.................farota<br>
<br>


:.................farita<br>
esti..............farata<br> 
:.................farota<br>


<br>
<hr>

'''''[[Ekzerco 4.5.]]'''''

<hr>
<br>


'''4.5. Kiu estas la uzo de la verbaj adverboj?'''

Kiu estas la uzo de la formoj verbaj kun finajxoj de adverboj:<br>

''farinte, farante, faronte, farite, farate, farote'''?

Klarigo per ekzemploj:

''La aktivaj''

Farinte cxion, Marko eliras. = Post kiam Marko faris cxion, Marko eliras.

Marsxante, Marko parolas telefone. = Marko marsxas kaj samtempe Marko parolas telefone./Dum 
					Marko marsxas, Marko parolas telefone.

Marsxonte, Marko prenas sian marsx-bastonon. = Antaux ol ekmarsxi, Marko prenas sian marsx-bastonon.

''Nun la pasivaj:''

Mangxite de la kato, la muso mortis. = Cxar li estis mangxita hieraux, tiam la muso mortis. 

Mangxate  de la kato, la muso kriis lauxte. = Dum li estis mangxata de la kato, la muso lauxte kriis.

Mangxote de la kato, la muso provis forkuri. = Cxar la kato mangxos gxin, la muso provi forkuri.<br>
<hr>
<hr>
'''''ATENTU: La subjekto de la frazo kun la adverba participo kaj la subjekto de la cxefa frazo DEVAS esti la sama.'''''
<hr>
<hr>
<br>
<hr>
'''''[[Ekzerco 4.6.]]'''''
<hr>
<br>
'''4.6. Cxu ekzistas verboj transitivaj kaj verboj netransitivaj en Esperanto?'''

Klara respondo: NE! <br>

'''''Sed la koncepto pri transitiveco estas utila por klarigi la fenomenon pri aldono de -n al la priagataj ajxoj aux homoj, anstataux uzi prepozicion. Tiu koncepto  validas cxefe por homoj, kiuj havas similan fenomenon en sia lingvo kaj kutimas je tiu koncepto. Krome multaj vortaroj en naciaj lingvoj kaj ankaux en Esperanto kutimas aldoni la indikon "tr." aux "ntr."'''''

En Esperanto la afero estas pli simpla. Ekzistas nur verboj kaj ilia signifo.
Ni prenu kelkajn ekzemplojn:

:mangxi: per la dentoj macxi en pecetojn ion kaj engluti tion gxenerale por nutri sin
:boli: varmigxi  gxis formigxo de vaporbobeloj, kiuj krevas cxe la surfaco.

Simple, kiam oni lernas la verbon oni devas lerni ties signifon.

Tio kombinigxas kun alia regulo de Esperanto. Principe cxiu frazo konsistas el:<br>
1 - aganto/subjekto<br>
2 - ago/verbo<br>
3 - priagato/objekto/rekta komplemento/akuzativo<br>
4 - aliaj cxirkauxaj cirkonstancoj (tempo, loko, maniero de la ago)<br>

La aganton oni rekonas, cxar gxi ne havas iun ajn aldonon al la simple substantiva finajxo (ekzemple: leono).<br> 

La ago finigxas per verba finajxo (-as, -is, -os, ktp., ekzemple mangxas)<br>

La priagaton oni devas ligi al la frazo per la litero –n en la fino de la vorto aux per prepozicio (je, al, ktp.) aux per adverba finajxo. Ekzemple: leono mangxis gazelo-n aux je gazelo.<br>

La aliajn cxirkauxajn prepoziciojn same. Ekzemple: la unuan tagon de la monato, vespere, dum la mateno, post kurado, ktp.

'''''Nun en la verboj kun la gxusta signifo, ekzemple mangxas, la priagato, tio estas la ajxo pli rekte ligita al la verbo (Kion la leono macxas kaj englutas?) preskaux cxiam estas ligita al la frazo per la –n.'''''<br>

Pro tio ‘Leono mangxas gazelon.’ Estas gxusta frazo en Esperanto kaj oni povas longigi gxin per aliaj informoj: ‘Leono gxoje mangxas gazelon matene sub la suno kun siaj kunleonoj.’ Atentu, cxiu esprimo krom la aganto havas finajxon aux prepozicion.

Se ni havas la frazon ‘La akvo bolas.’ Ni ne vere bezonas vorton kun –n, cxar ne ekzistas ajxo koncernata de la ago krom la aganto (la akvo en nia ekzemplo), pro tio iom pli kompleta frazo estos ‘La akvo bolas matene en la kuirejo dum longa tempo.’

Tio estas cxio, sed por alveni al gxusta uzado ni bezonas koni la gxustan signifon de la verboj kaj fari multajn ekzercojn.<br>
<br>
<hr>
'''''[[Ekzerco 4.7.]]'''''<br>
<hr>
<br>

'''''4.7. Uzo de la verbaj tempoj'''

'''La uzo de la verbotempoj prezentas malsamecon rilate al euxropaj lingvoj nur pri la nerekta parolo'''''

'''''Nerekta parolo'''' estas subfrazo, kiu rerakontas ies diron, penson, opinion, decidon, demandon, rimarkon k.s. Ofte oni devas iom sxangxi la formon de la origina diro aux penso. Nerekta parolo diferencas de rekta parolo, t.e. sensxangxa citajxo, kiu ne estas subfrazo, kaj kiu do ne havas frazenkondukilon. Rekta parolo ofte aperas inter citiloj kaj post dupunkto.

Rekta parolo:	Petro diris: “Mi volas doni ion al vi.”
Nerekta parolo:	Petro diris, ke li volas doni ion al mi.

Rekta parolo:	Karlo demandis: “Cxu vi volas iri kun mi?”
Nerekta parolo:	Karlo demandis, cxu mi volas iri kun li.

Nerekta parolo ordinare estas ke-frazo aux demanda subfrazo. Tia subfrazo plej ofte rolas kiel objekto de verbo kiel diri, krii, pensi, scii, decidi, skribi, kompreni, rimarki, vidi, demandi, voli, auxdi k.t.p.: Li diris, ke li estas felicxa. Sxi pensis, ke sxi estas felicxa.

Nerekta parolo ankaux aperas kiel priskribo de vortoj kiel penso, decido, demando, timo k.t.p.: Li havis la penson, ke li estas felicxa. La decido estis, ke Petro estu prezidanto. Ili faris la demandon, cxu ili povas partopreni.

Nerekta parolo ankaux aperas kiel subjekto de sxajni, esti evidente, esti klare, esti (ne)eble, esti versxajne k.s.: Sxajnis, ke pluvas. Estis evidente, ke li ne estas felicxa.

Iafoje alispeca subfrazo aux ecx i-verbo povas esti nerekta parolo.

En nerekta parolo oni povas heziti pri verboformoj.

'''''[[Ankoraux pri nerekta parolo]]'''''

<hr>
<br>
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj 4]]'''''<br>
:'''''pri transitivaj kaj netransitivaj verboj'''''<br>

'''''[[Aldona parto por azianoj 4]]'''<br> 
:'''''pri kunligado de pluraj frazoj'''''<br>
:'''''kaj'''''<br>
:'''''pri kiel funkcias la verboj en Esperanto'''''<br>
:'''''kaj'''''<br>
:'''''pri kiel funkcias la participo kun la finajxo -E'''''<br>


<hr>
<br>

'''''iru al la [[cxapitro 4-a - dua parto]]'''''<br>
'''''reiru al la [[cxapitro 3-a]]'''''