Ĉapitro 4-a - dua parto
- reiru al La gramatiko de lingvo sen gramatiko
Ĉapitro 4-a: DUA PARTO
Ĉi tiu ĉapitro estas nur pri la verboj en la participa formo.
"LA PARTICIPOJ AŬ "LA VIVO ESTAS MALSIMPLA"
En multaj lingvoj, certe en la lingvoj, kiujn Zamenhof konis, la ago-vorto aŭ stato-vorto – verbo diras okcidentanoj - ne estas vorto kiel la aliaj. Ĝi estas la centro de la frazo kaj ĝi portas multajn signifojn. Certe ĝi portas la signifon de la tempo, en kiu okazas la ago. "domo" signifas nur "domo"-n preter la tempo, en kiu ĝi ekzistas. "manĝis" signifas samtempe "manĝado"-n kaj la tempon, en kiu okazis la manĝado. Zamenhof konis nek la ĉinan nek la vjetnaman, en kiu la tempo estas indikata per aldonaj vortoj, kiel ekzemple nun, jam, poste.
Tio validas ankaŭ por la verboj en Esperanto, kiel ni scias: manĝAS [= manĝi nun] , manĝIS [= manĝi antaŭe], manĝOS [= manĝi poste].
Kaj tio validas ankaŭ por la participoj, kiuj estas ankaŭ verboj: manĝANTA [= iu, kiu manĝas nun], manĝINTA [= iu, kiu manĝis antaŭe], manĝONTA [= iu, kiu manĝos poste].
Se ni kunmetas la verbon/stato-vorton "esti" kun participo, ni havas duoblan indikon pri la tempo kaj ni devas atenti kaj kunmeti ambaŭ indikojn:
- mi estas manĝanta = mi estas iu, kiu manĝas nun
- mi estis manĝanta = mi estas iu, kiu manĝis antaŭe
- mi estos manĝinta = mi estos iu, kiu manĝis antaŭe
ktp.
Sed la rakonto ne finiĝis. La participo, kiel verbo, portas ankaŭ alian signifon, tio estas, ĉu la subjekto de la frazo estas tiu, kiu agas [Vera estas manĝanta pomon] aŭ tiu, kiu ricevas la agon [La pomo estas manĝata de Vera].
ANTA/INTA/ONTA = aktiva agado/ATA/ITA/OTA = malakativa/pasiva ricevado de la agado.
Mi provas resumi ĉiujn eblajn kombinaĵojn ĉi-sekve:
aktivaj participoj [la aganto/subjekto faras la agon]
- en la jaro 1999 Hideko estIS lernONTA legadon la postan jaron
en la jaro 2000 en la jaro 2000 Hideko estIS lernANTA legadon dum tiu jaro
- en la jaro 2001 Hideko estIS lernINTA legadon en la antaŭa jaro
- en la jaro 2020 Hideko estAS lernONTA la participojn la postan jaron
en la jaro 2021 Hideko estAS lernANTA la participojn dum tiu sama jaro
:en la jaro 2022 Hideko estAS lernINTA la participojn dum la antaŭa jaro
- en la jaro 2029 Hideko estOS lernONTA la grekan lingvon en la posta jaro
en la jaro 2000 Hideko estOS lernANTA la grekan lingvon en tiu sama jaro
- en la jaro 2031 Hideko estOS lernINTA la grekan lingvon la antaŭan jaron
malaktivaj/pasivaj participoj [la aganto/subjekto ricevas la agon]
- en la jaro 1999 la pomo estIS manĝOTA de Vera la postan jaron
en la jaro 2000 la pomo estIS manĝATA de Vera en tiu sama jaro
- en la jaro 2001 la pomo estIS manĝITA de Vera la antaŭan jaron
- en la jaro 2020 la pomo estAS manĝOTA de Vera la postan jaron
en la jaro 2021 la pomo estAS manĝATA de Vera en tiu sama jaro
- en la jaro 2022 la pomo estAS manĝITA de Vera la antaŭan jaron
- en la jaro 2029 la pomo estOS manĝOTA de Vera la postan jaron
en la jaro 2000 la pomo estOS manĝATA de Vera en tiu sama jaro
- en la jaro 2031 la pomo estAS manĝITA de Vera la antaŭan jaron
adverbaj participoj
INTE, ANTE, ONTE
NI jam vidis, ke okcidentanoj emas fari longajn frazegojn kunligitajn, kaj tiel anstataŭ diri:
- Mi kuris
- Tiam mi vidis knabon
ili preferas diri
Kurante, mi vidis knabon
en kiu la vorto "kurante" signifas "dum mi kuris", sed ĉar la agovortoj/verboj ankaŭ enhavas indikon pri la tempo, ni havas la tri eblecojn:
kurante = dum mi kuris
kurinte = post kiam mi kuris
kuronte = antaŭ ol mi kuris
dum mi kuris, mi vidis knabon = kurante, mi vidis knabon
mi jam finkuris, kaj poste mi vidis knabon = kurinte, mi vidis knabon
antaŭ ol mi ekkuris, mi vidis knabon = kuronte, mi vidis knabon
tamen estas fera regulo: la aganto de la du agoj [kuri kaj vidi, en niaj frazoj] devas esti la sama
oni NE rajtas diri:
pluvante, mi malfermis la ombrelon [ĉar ne estas la sama aganto, kiu pluvas kaj malfermas la ombrelon]
oni NE rajtas diri:
mi estas kurante [ĉar kuranta ĉi tie devas esti ajektivo kaj do: mi estas kuranta]
konklude INTE ANTE kaj ONTE estas tri fratinoj, kiuj nur utilas por kunligi frazojn kun la sama aganto
ITE, ATE, OTE
ITE, ATE kaj OTE havas la saman funkcion, sed ili kunligas nur ricevantojn de la ago:
- la fiŝo estis baldaŭ kaptota de la fiŝkaptisto
- ĝi timis
iĝas
kaptote, la fiŝo ektimis.
Ankaŭ ĉi tie la ricevanto de la ago, la fiŝo, kaj la aganto en la dua frazo, la fiŝo, estas la sama en la du frazoj.
Ankaŭ ci tie ni havas la tri tempojn:
kaptote = antaŭ ol esti kaptata
kaptate = dum oni estas kaptata
kaptite = post ol oni estis kaptita
