Ĉapitro 1-a: Malsamoj inter versioj

El La bona lingvo
Iri al: navigado, serĉi
 
(21 mezaj versioj de la sama uzanto ne montriĝas)
Linio 5: Linio 5:
 
'''Ĉapitro 1-a:'''
 
'''Ĉapitro 1-a:'''
 
   
 
   
'''''EN LA BAZO DE ESPERANTO ESTAS LA RADIKO KAJ LA FINAĴO'''''<br>
+
'''''EN LA BAZO DE ESPERANTO ESTAS LA''''' '''RADIKO/AŬ BAZA VORTO'' '''''KAJ LA''''' '''FINAĴO/AŬ FUNKCIA VORTO'''<br>
  
  
Linio 28: Linio 28:
 
<br>
 
<br>
  
'''1.3.''' '''''Esperanto estas nur kunmetado de vortelementoj''''' (kaj reguloj por la kunmetado)
+
'''1.3.''' '''''Esperanto estas nur kunmetado de vortoj''''' (kaj reguloj por la kunmetado)
  
 
Legu atente kelkajn fojojn kaj meditu pri tio, kion skribis Zamenhof mem (1):
 
Legu atente kelkajn fojojn kaj meditu pri tio, kion skribis Zamenhof mem (1):
Linio 48: Linio 48:
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
 +
 +
'''''1.3.1. Kiel funkcias vortoj en Esperanto'''''
 +
 +
En Esperanto ĉiu vorto, krom grupoj de funkciaj vortoj, konsistas el du partoj;
 +
 +
'''A Baza vorto, tradicie nomata ''radiko'' ''', ekzemple ''hom, amik, tabl, manĝ''
 +
 +
'''B Funkcia vorto, tradicie nomata ''finaĵo''  ''', ekzemple ''o, a, as/is/os/i, e, j, n''.
 +
 +
Por havi kompletan uzeblan vorton en Esperanto vi devas havi vorton konsistantan el la du partoj: ''amik-o'', ''hom-a'', ''ir-as''.
 +
 +
'''hom manĝ pom''' Ne estas frazo en Esperanto. Vi devas diri '''homo manĝas pomon''' aŭ '''homoj manĝis pomojn'''.
 +
 +
La parto A donas la ĝeneralan signifon kaj la parto B montras la funkcion de la vorto en la frazo. Esperanto funkcias tiel.
 +
 +
'''C Vortoj, kiuj ne bezonas finaĵojn''' estas limigita nombro, alivorte limigita nombro antaŭfiksita [la lig-vortoj: per, kun, sen,...; la kunligaj vortoj: kaj, aŭ, ...;la pronomoj: mi, vi, li, ...; la numeroj: unu, du, tri, ....; la tabelvortoj, kiu, kiom, ties,... kaj fremdaj nomoj ne en Esperanto] Ni vidos ilin ĉiujn en la postaj lecionoj.
 +
<br>
 +
<hr>
 +
<BR>
 +
 +
[[Apartaj partoj de la lingvo, kiuj en sia interno funkcias malsame]]
 +
 +
<br>
 +
<hr>
 +
'''''[[Ekzerco 1.2.1]]'''''
 +
<br>
 +
<hr>
  
  
Linio 55: Linio 82:
  
 
''A - subjekto, ĝenerale aganto''<br>
 
''A - subjekto, ĝenerale aganto''<br>
''B - verbo, ago aŭ stato''<br>
+
''B - verbo, ago-vorto aŭ stato-vorto''<br>
''C - ĉio cetera (komplementoj, kondiĉoj de la agadoj, manieroj, tempo, ktp.)''
+
''C - ĉio cetera (priskiboj aŭ kondiĉoj de la agadoj, manieroj, tempo, ktp.)''
  
 
Tio estas la baza principo, kiun oni bone skulptu en sian menson.
 
Tio estas la baza principo, kiun oni bone skulptu en sian menson.
  
'''''La parto A estas rekonebla per tio, ke la koncernata vorto ne havas apartan finaĵon [preter la normala finaĵo -o de la substantivo].'''''
+
'''''Vi facile komprenos, kio estas la parto A, ĉar la vorto ne havas apartan finaĵon [preter la normala finaĵo -o de la nomoj/substantivo].'''''
  
 
'' '''Marko''' manĝas la pomon.<br>''
 
'' '''Marko''' manĝas la pomon.<br>''
Linio 70: Linio 97:
 
Kiel vi vidas, temas ĉiam pri simplaj vortoj sen aldonaj elementoj [Marko, Jozefo, Vladivostok, mi, neniu], tute aparte sen la -n.
 
Kiel vi vidas, temas ĉiam pri simplaj vortoj sen aldonaj elementoj [Marko, Jozefo, Vladivostok, mi, neniu], tute aparte sen la -n.
  
'''''La parto B estas rekonebla pro tio ke la koncerna vorto havas unu el la verbaj finaĵoj:'''''
+
''''Vi facile komprenos, kio estas la parto B, ĉar la vorto havas unu el la verbaj finaĵoj:'''''
 
   
 
   
 
''Marko '''manĝAS''' la pomon.<br>''
 
''Marko '''manĝAS''' la pomon.<br>''
Linio 81: Linio 108:
 
'''''La parto C DEVAS HAVI ION, POR ESTI LIGATA AL LA VERBO:'''''
 
'''''La parto C DEVAS HAVI ION, POR ESTI LIGATA AL LA VERBO:'''''
  
''Marko manĝas pomoN. <br>''
+
''Marko manĝas pomo'''N'''. <br>''
''Marko manĝas vesperE.<br>''
+
''Marko manĝas vesper'''E'''.<br>''
''Marko manĝas EN sia ĉambro.<br>''
+
''Marko manĝas '''EN''' sia ĉambro.<br>''
''Marko manĝas PER forko<br>.''
+
''Marko manĝas '''PER''' forko<br>.''
  
N, E, EN, PER estas la ligiloj. Sen tiuj ligiloj oni ne produktas kompreneblajn frazojn en Esperanto. Kion signifus la frazoj:
+
N, E, EN, PER estas la ligiloj aŭ lig-vortoj. Sen tiuj ligiloj oni ne produktas kompreneblajn frazojn en Esperanto. Kion signifus la frazoj:
  
 
''Marko manĝas pomo.<br> ''
 
''Marko manĝas pomo.<br> ''
Linio 99: Linio 126:
  
  
'''1.5. La signifo de la radiko en Esperanto'''
+
'''1.5. La signifo de la radiko/baza vorto en Esperanto'''
  
 
Bonvolu legi la liniojn de la Universala Vortaro, kiujn ni elprenis el la litero A:  
 
Bonvolu legi la liniojn de la Universala Vortaro, kiujn ni elprenis el la litero A:  
Linio 139: Linio 166:
 
<br>
 
<br>
 
<br>
 
<br>
Bonvolu unue rimarki, ke la ''Universala Vortaro'' ne prezentas vortojn sed '''nur radikojn'''.<br>
+
Bonvolu unue rimarki, ke la ''Universala Vortaro'' ne prezentas kompletajn vortojn sed '''nur radikojn/bazajn vortojn'''.<br>
  
Kial? Ĉar la radikoj estas pli gravaj ol la vortoj en Esperanto. Se vi konas la radikojn kaj ties signifon, vi povas facile krei amason da vortoj. SED ATENTU, ''ne sufiĉas koni la radikon, vi devas koni ankaŭ ĝian signifon.''<br>
+
Kial? Ĉar la radikoj/bazaj vortoj estas pli gravaj ol la kompletaj vortoj en Esperanto. Se vi konas la radikojn/bazajn vortojn kaj ties signifon, vi povas facile krei amason da vortoj. SED ATENTU, ''ne sufiĉas koni la radikon/bazan vorton, vi devas koni ankaŭ ĝian signifon.''<br>
Alivorte la radiko mem havas signifon ankaŭ antaŭ ol oni aldonas finaĵon.
+
Alivorte la radiko/baza vorto mem havas signifon ankaŭ antaŭ ol oni aldonas finaĵon/rolo-vorton.
  
 
Tiuj signifoj estas de '''kvar specoj''':
 
Tiuj signifoj estas de '''kvar specoj''':
  
 
* '''Substantivoj/nomoj''', alivorte aĵoj aŭ aferoj, finaĵo O.<br>
 
* '''Substantivoj/nomoj''', alivorte aĵoj aŭ aferoj, finaĵo O.<br>
* '''Adjektivoj/kvalit-vortoj''',  alivorte kvalitoj. Ankaŭ la adverboj povas esti konsiderataj en ĉi tiu grupo. Finaĵoj A aŭ E.<br>
+
* '''Adjektivoj/kvalit-vortoj''',  alivorte kvalitoj. Ankaŭ la '''adverboj/aŭ kiel-vortoj''' povas esti konsiderataj en ĉi tiu grupo. Finaĵoj A aŭ E.<br>
 
* '''Verboj/ago-vortoj aŭ stato-vortoj''', finaĵo I.<br>
 
* '''Verboj/ago-vortoj aŭ stato-vortoj''', finaĵo I.<br>
* '''Sen aparta karaktero''' (prepozicioj kaj similaj vortetoj), pri kiuj ni parolos aparte.<br>
+
* '''Sen aparta signifo-speco''' (ligiloj kaj similaj vortetoj), pri kiuj ni parolos aparte.<br>
  
Ni vidu kion signifas la ĉi-supraj radikoj (eĉ se vi ne konas unu el la kvin lingvoj):
+
Ni vidu kion signifas la ĉi-supraj radikoj/bazaj vortoj (eĉ se vi ne konas unu el la kvin lingvoj):
  
 
-  abat'  abatO<br>
 
-  abat'  abatO<br>
Linio 171: Linio 198:
 
- aparten' apartenI<br>
 
- aparten' apartenI<br>
  
Nuntempaj vortaroj uzas aldoni la finaĵon de la baza signifo de la radiko. Ekzemple PIV havas: *abat/o  Estro de abatejo. La steleto signifas, ke temas pri Fundamenta vorto kaj la fina /o, ke la baza signifo de la radiko abat’ estas substantivo, kaj poste sekvas tiu signifo: Estro de abatejo.<br>
+
Nuntempaj vortaroj kutime aldonas la finaĵon/funkcian vorton laŭ la kerna signifo de la baza vorto. Ekzemple PIV havas: *abat/o  Estro de abatejo. La steleto signifas, ke temas pri Fundamenta vorto kaj la fina /o, ke la baza signifo de la radiko/baza vorto abat’ estas nomo, kaj poste sekvas tiu signifo: Estro de abatejo.<br>
 
<br>
 
<br>
 
<hr>
 
<hr>
'''''KONSILO: KIAM VI LERNAS RADIKON, ĈIAM LERNU ANKAŬ ĜIAN BAZAN SIGNIFON.'''''
+
'''''KONSILO: KIAM VI LERNAS RADIKON/BAZAN VORTON, ĈIAM LERNU ANKAŬ ĜIAN KERNAN SIGNIFON.'''''
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
 
KIAL TIO ESTAS GRAVA? <br>
 
KIAL TIO ESTAS GRAVA? <br>
Ĝi estas grava por la postaj transformoj de la radikoj mem.
+
Ĝi estas grava por la postaj transformoj de la bazaj vortoj mem.
  
''Se la baza radiko estas substantiva'', ekzemple martel’=martelo, bicikl’=biciklo la verboj martel;i aŭ bicikl'i signifas ‘fari tion, kion oni kutime faras per tiu aĵo aŭ afero’, tio estas martel'i = bati per martelo, bicikl'i = iri per biciklo. La adjektivoj martel'a kaj bicikl'a signifas “rilataj al la martelo kaj al la biciklo”.
+
''Se la baza vorto estas noma'', ekzemple martel’=martelo, bicikl’=biciklo la agovortoj martel;i aŭ bicikl'i signifas ‘fari tion, kion oni kutime faras per tiu aĵo aŭ afero’, tio estas martel'i = bati per martelo, bicikl'i = iri per biciklo. La kvalitvortoj martel'a kaj bicikl'a signifas “rilataj al la martelo kaj al la biciklo”.
  
 
''Ekzemploj'':
 
''Ekzemploj'':
Linio 187: Linio 214:
 
- la martela bato estas ĝena./la bicikla sidilo estas malkomforta.
 
- la martela bato estas ĝena./la bicikla sidilo estas malkomforta.
  
Se la baza radiko estas adjektiva, ekzemple bel’=bela, agrabl’=agrabla, la verboj bel'i kaj agrabl'i signifas bel'i=esti bela, agrabl'i=esti agrabla. La substantivoj bel'o kaj agrabl'o indikas la belecon kaj la agrablecon.
+
Se la baza vorto estas kvalit-vorta, ekzemple bel’=bela, agrabl’=agrabla, la stato-vortoj bel'i kaj agrabl'i signifas bel'i=esti bela, agrabl'i=esti agrabla. La nomoj bel'o kaj agrabl'o indikas la belecon kaj la agrablecon.
  
 
''Ekzemploj'':
 
''Ekzemploj'':
Linio 195: Linio 222:
 
- La belo de ĉi tiu knabino estas granda./La agrablo de promenado estas multa.<br>
 
- La belo de ĉi tiu knabino estas granda./La agrablo de promenado estas multa.<br>
  
''Se la baza radiko estas verba'', la adjektivo signifas “kun la kvalito de  la baza radiko”,
+
''Se la baza vorto estas aga-stata'', la kvalitvorto signifas “kun la kvalito de  la baza vorto”,
  
 
''Ekzemploj'':
 
''Ekzemploj'':
Linio 201: Linio 228:
 
parol'a = rilata al parolado (parola ekzameno)<br>
 
parol'a = rilata al parolado (parola ekzameno)<br>
 
skrib'a = rilata al skribado (skriba ekzameno)<br>
 
skrib'a = rilata al skribado (skriba ekzameno)<br>
ferm' = rilata al fermado (ferma ceremonio / NE fermita)<br>
+
ferm'a = rilata al fermado (ferma ceremonio = ceremonio de fermado / NE ceremonio fermita = ceremonio nur por kelkaj homoj kaj fermita por aliaj)<br>
mal'ferm'a = rilata la malfermado (Malferma sesio de la kongreso / NE malfermita)<br>
+
mal'ferm'a = rilata al malfermado (Malferma sesio de la kongreso = sesio por malfermi la kongreson / NE ceremonio malfermita = ceremonio malfermita al ĉiuj = publika)<br>
 
manĝ'a = rilata al manĝado<br>
 
manĝ'a = rilata al manĝado<br>
 
ktp.
 
ktp.
Linio 240: Linio 267:
 
ktp.
 
ktp.
  
sed oni ne rajtas movi la pecojn interne de la subfrazaj elementoj. Oni ne povas diri:
+
sed oni ne rajtas movi la pecojn interne de la subfrazoj. Oni ne rajtas diri '''''[de nun la signo # montras erarajn kaj neeblajn dirojn]''''':
  
''Homo forta la'' aŭ ''malgrandan hundon la''.  
+
ekzemple: #''Homo forta la'' aŭ #''malgrandan hundon la''.  
  
 
En Esperanto la pozicio de la artikolo ''la'' estas ĉiam antaŭ la vorto(j) al kiu(j) ĝi rilatas.  
 
En Esperanto la pozicio de la artikolo ''la'' estas ĉiam antaŭ la vorto(j) al kiu(j) ĝi rilatas.  
 
En poemoj kaj kantoj oni povas trovi malofte vortordojn de ĉi tiu speco "harmonia la familio", sed ili estas vere maloftaj kaj pravigitaj per bezono pri akcentoj en difinitaj pozicioj aŭ pri rimaranĝoj.
 
En poemoj kaj kantoj oni povas trovi malofte vortordojn de ĉi tiu speco "harmonia la familio", sed ili estas vere maloftaj kaj pravigitaj per bezono pri akcentoj en difinitaj pozicioj aŭ pri rimaranĝoj.
  
''{kruele mordis}'' povas iĝi ''{mordis kruele}''. Kvankam oni metas adverbojn antaŭ la verbojn, al kiuj ili rialtas, oni povas trovi ankaŭ la inversan ordon.
+
''{kruele mordis}'' povas iĝi ''{mordis kruele}''. Kvankam oni metas adverbojn antaŭ la verbojn, al kiuj ili rilatas, oni povas trovi ankaŭ la inversan ordon.
  
  
Linio 253: Linio 280:
 
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj 1]]'''''<br>
 
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj 1]]'''''<br>
 
'''''[[Aldona parto por azianoj 1]]'''''
 
'''''[[Aldona parto por azianoj 1]]'''''
 +
<hr>
 +
<br>
 +
 +
'''''iru al la [[ĉapitro 2-a]]'''''<br>
 +
'''''reiru al la [[enkonduko]]'''''

Nuna versio ekde 16:03, 3 Okt. 2022



Ĉapitro 1-a:

EN LA BAZO DE ESPERANTO ESTAS LA RADIKO/AŬ BAZA VORTO KAJ LA FINAĴO/AŬ FUNKCIA VORTO'



1. Bazaj principoj de la lingvo Esperanto

1.1. Esperanto estas lingvo tre facila kaj sen esceptoj. Nur malsaĝuloj enkondukus esceptojn en internacian lingvon. Tiaj bedaŭrinde ekzistas ankaŭ inter esperantistoj, sed vi ne estu inter tiuj.

Legu en la ĉapitro 8-a pri esceptoj en Esperanto kaj pri la maniero eviti ilin.

1.2. Esperanto ne estas lingvo eŭropa. vidu la enkondukon por azianoj en la fino de la ĝenerala Enkonduko. Ne tro apogu vin sur via kono de la franca, angla kaj germana, se vi parolas ilin. Se vi parolas la suoman, la hungaran aŭ la turkan, vi jam havas avantaĝon pri la uzo de Esperanto.
Esperanto funkcias tute malsame ol la angla, ĉar ĉiu vorto en Esperanto havas finaĵon, kiu montras ĝian rolon en la frazo: love en Esperanto povas esti amo, amon, amas, amu, ama, ame, ktp. Anglalingvanoj devas lerni tion.

Aparta subĉapitreto por anglalingvanoj estos en ĉiu ĉapitro.
Aparta subĉapitreto por azianoj estos en ĉiu ĉapitro.

1.3. Esperanto estas nur kunmetado de vortoj (kaj reguloj por la kunmetado)

Legu atente kelkajn fojojn kaj meditu pri tio, kion skribis Zamenhof mem (1):

“Mi aranĝis plenan dismembrigon de la ideoj en memstarajn vortojn, tiel ke la tuta lingvo, anstataŭ vortoj en diversaj gramatikaj formoj, konsistas sole nur el senŝanĝaj vortoj. Se vi prenos verkon, skribitan en mia lingvo, vi trovos, ke tie ĉiu vorto sin trovas ĉiam kaj sole en unu konstanta formo, nome en tiu formo, en kiu ĝi estas presita en la vortaro. Kaj la diversaj formoj gramatikaj, la reciprokaj rilatoj inter la vortoj k. t. p. estas esprimataj per la kunigo de senŝanĝaj vortoj.

Sed ĉar simila konstruo de lingvo estas tute fremda por la eŭropaj popoloj kaj alkutimiĝi al ĝi estus por ili afero malfacila, tial mi tute alkonformigis tiun ĉi dismembriĝon de la lingvo al la spirito de la lingvoj eŭropaj, tiel ke se iu lernas mian lingvon laŭ lernolibro, ne traleginte antaŭe la antaŭparolon (kiu por la lernanto estas tute senbezona),—li eĉ ne supozos, ke la konstruo de tiu ĉi lingvo per io diferencas de la konstruo de lia patra lingvo.

Tiel ekzemple la devenon de la vorto "fratino", kiu en efektiveco konsistas el tri vortoj: frat (frato), in (virino), o (kio estas, ekzistas) (—kio estas frato-virino = fratino),—la lernolibro klarigas en la sekvanta maniero: frato = frat; sed ĉar ĉiu substantivo en la nominativo finiĝas per "o"—sekve frat'o; por la formado de la sekso virina de tiu sama ideo, oni enmetas la vorteton "in"; sekve fratino—frat'in'o; kaj la signetoj estas skribataj tial, ĉar la gramatiko postulas ilian metadon inter la apartaj konsistaj partoj de la vortoj.

En tia maniero la dismembriĝo de la lingvo neniom embarasas la lernanton; li eĉ ne suspektas, ke tio, kion li nomas finiĝo aŭ prefikso aŭ sufikso, estas tute memstara vorto, kiu ĉiam konservas egalan signifon, tute egale, ĉu ĝi estos uzata en la fino aŭ en la komenco de alia vorto aŭ memstare, ke ĉiu vorto kun egala rajto povas esti uzata kiel vorto radika aŭ kiel gramatika parteto. Kaj tamen la rezultato de tiu ĉi konstruo de la lingvo estas tia, ke ĉion, kion vi skribos en la lingvo internacia, tuj kaj kun plena precizeco (per ŝlosilo aŭ eĉ sen ĝi) komprenos ĉiu, kiu ne sole ne ellernis antaŭe la gramatikon de la lingvo, sed eĉ neniam aŭdis pri ĝia ekzistado.”

(1) Zamenhof, Unua libro de la lingvo Esperanto en Fundamenta Krestomatio, 12-a eldono, paĝo 248


Ekzerco 1.1

Ekzerco 1.2



1.3.1. Kiel funkcias vortoj en Esperanto

En Esperanto ĉiu vorto, krom grupoj de funkciaj vortoj, konsistas el du partoj;

A Baza vorto, tradicie nomata radiko , ekzemple hom, amik, tabl, manĝ

B Funkcia vorto, tradicie nomata finaĵo , ekzemple o, a, as/is/os/i, e, j, n.

Por havi kompletan uzeblan vorton en Esperanto vi devas havi vorton konsistantan el la du partoj: amik-o, hom-a, ir-as.

hom manĝ pom Ne estas frazo en Esperanto. Vi devas diri homo manĝas pomonhomoj manĝis pomojn.

La parto A donas la ĝeneralan signifon kaj la parto B montras la funkcion de la vorto en la frazo. Esperanto funkcias tiel.

C Vortoj, kiuj ne bezonas finaĵojn estas limigita nombro, alivorte limigita nombro antaŭfiksita [la lig-vortoj: per, kun, sen,...; la kunligaj vortoj: kaj, aŭ, ...;la pronomoj: mi, vi, li, ...; la numeroj: unu, du, tri, ....; la tabelvortoj, kiu, kiom, ties,... kaj fremdaj nomoj ne en Esperanto] Ni vidos ilin ĉiujn en la postaj lecionoj.



Apartaj partoj de la lingvo, kiuj en sia interno funkcias malsame



Ekzerco 1.2.1



1.4. Kiel funkcias frazo en Esperanto

En Esperanto ĉiuj frazoj konsistas el tri partoj bone distingitaj:

A - subjekto, ĝenerale aganto
B - verbo, ago-vorto aŭ stato-vorto
C - ĉio cetera (priskiboj aŭ kondiĉoj de la agadoj, manieroj, tempo, ktp.)

Tio estas la baza principo, kiun oni bone skulptu en sian menson.

Vi facile komprenos, kio estas la parto A, ĉar la vorto ne havas apartan finaĵon [preter la normala finaĵo -o de la nomoj/substantivo].

Marko manĝas la pomon.
Jozefo skribas leteron.
Vladivostok estas rusa urbo.
Mi amas vin.
Neniu venis.

Kiel vi vidas, temas ĉiam pri simplaj vortoj sen aldonaj elementoj [Marko, Jozefo, Vladivostok, mi, neniu], tute aparte sen la -n.

'Vi facile komprenos, kio estas la parto B, ĉar la vorto havas unu el la verbaj finaĵoj:

Marko manĝAS la pomon.
Marko manĝIS la pomon.
Marko manĝOS la pomon.
Same pri -US kaj -I kaj la aliaj verbaj finaĵoj.

Tio estas ankoraŭ pli facila.

La parto C DEVAS HAVI ION, POR ESTI LIGATA AL LA VERBO:

Marko manĝas pomoN.
Marko manĝas vesperE.
Marko manĝas EN sia ĉambro.
Marko manĝas PER forko
.

N, E, EN, PER estas la ligiloj aŭ lig-vortoj. Sen tiuj ligiloj oni ne produktas kompreneblajn frazojn en Esperanto. Kion signifus la frazoj:

Marko manĝas pomo.
Marko manĝas vespero.
Marko manĝas sia ĉambro.
Marko manĝas forko.


Ekzerco 1.3




1.5. La signifo de la radiko/baza vorto en Esperanto

Bonvolu legi la liniojn de la Universala Vortaro, kiujn ni elprenis el la litero A:

- abat'
abbé | abbot | Abt | аббатъ | opat.
- abel'
 abeille | bee | Biene | пчела | pszczoła.
- abon'
 abonner | subscribe | abonniren | подписываться | prenumerować.
- aĉet'
 acheter | buy | kaufen | покупать | kupować.
- sub'aĉet'
 corrompre | corrupt | bestechen | подкупать | przekupyvać.
- acid'
 aigre | sour | sauer | кислый | kwaśny.
- admir'
 admirer | admire | bewundern | дивиться | podziwiać.
- admon'
 exhorter | exhort | ermahnen | увѣщевать | upominać.
- ador'
 adorer | adore | anbeten | обожать | uwielbiać.
- afabl'
 affable | affable | freundlich | ласковый | uprzejmy.
- mal'afabl'
 grogneur | surly | mürrisch | угрюмый | mrukliwy.
- agrabl'
 agreable | agreeable | angenehm | пріятный | przyjemny.
- akr' 
aigu | sharp | scharf | острый | ostry.
- alt'
 haut | high | hoch | высокій | wysoki.
- antikv'
 antique | antique | alt, altethümlich | древній | starożytny.
- apart'
 qui est à part, separé | separate | besonder, abgesondert | особый | osobny.
- aparten'
 appartenir | belong | gehören | принадлежать | należeć.


Bonvolu unue rimarki, ke la Universala Vortaro ne prezentas kompletajn vortojn sed nur radikojn/bazajn vortojn.

Kial? Ĉar la radikoj/bazaj vortoj estas pli gravaj ol la kompletaj vortoj en Esperanto. Se vi konas la radikojn/bazajn vortojn kaj ties signifon, vi povas facile krei amason da vortoj. SED ATENTU, ne sufiĉas koni la radikon/bazan vorton, vi devas koni ankaŭ ĝian signifon.
Alivorte la radiko/baza vorto mem havas signifon ankaŭ antaŭ ol oni aldonas finaĵon/rolo-vorton.

Tiuj signifoj estas de kvar specoj:

  • Substantivoj/nomoj, alivorte aĵoj aŭ aferoj, finaĵo O.
  • Adjektivoj/kvalit-vortoj, alivorte kvalitoj. Ankaŭ la adverboj/aŭ kiel-vortoj povas esti konsiderataj en ĉi tiu grupo. Finaĵoj A aŭ E.
  • Verboj/ago-vortoj aŭ stato-vortoj, finaĵo I.
  • Sen aparta signifo-speco (ligiloj kaj similaj vortetoj), pri kiuj ni parolos aparte.

Ni vidu kion signifas la ĉi-supraj radikoj/bazaj vortoj (eĉ se vi ne konas unu el la kvin lingvoj):

- abat'  abatO
- abel' abelO
- abon' abonI
- aĉet' aĉetI
- sub'aĉet'  subaĉetI
- acid' acidA
- admir' admirI
- admon' admonI
- ador' adorI
- afabl' afablA
- mal'afabl' mal'afablA
- agrabl' agrablA
- akr' akrA
- alt' altA
- antikv' antikvA
- apart' apartA
- aparten' apartenI

Nuntempaj vortaroj kutime aldonas la finaĵon/funkcian vorton laŭ la kerna signifo de la baza vorto. Ekzemple PIV havas: *abat/o  Estro de abatejo. La steleto signifas, ke temas pri Fundamenta vorto kaj la fina /o, ke la baza signifo de la radiko/baza vorto abat’ estas nomo, kaj poste sekvas tiu signifo: Estro de abatejo.


KONSILO: KIAM VI LERNAS RADIKON/BAZAN VORTON, ĈIAM LERNU ANKAŬ ĜIAN KERNAN SIGNIFON.



KIAL TIO ESTAS GRAVA?
Ĝi estas grava por la postaj transformoj de la bazaj vortoj mem.

Se la baza vorto estas noma, ekzemple martel’=martelo, bicikl’=biciklo la agovortoj martel;i aŭ bicikl'i signifas ‘fari tion, kion oni kutime faras per tiu aĵo aŭ afero’, tio estas martel'i = bati per martelo, bicikl'i = iri per biciklo. La kvalitvortoj martel'a kaj bicikl'a signifas “rilataj al la martelo kaj al la biciklo”.

Ekzemploj: - mia martelo estas fortika./mia biciklo estas malpeza. - mi martelas la najlon en la muron./mi biciklas al mia laborejo. - la martela bato estas ĝena./la bicikla sidilo estas malkomforta.

Se la baza vorto estas kvalit-vorta, ekzemple bel’=bela, agrabl’=agrabla, la stato-vortoj bel'i kaj agrabl'i signifas bel'i=esti bela, agrabl'i=esti agrabla. La nomoj bel'o kaj agrabl'o indikas la belecon kaj la agrablecon.

Ekzemploj:

- Ĉi tiu knabino estas bela./Tiu ĝardeno estas agrabla.
- Ĉi tiu knabino belas./Tiu ĝardeno agrablas.
- La belo de ĉi tiu knabino estas granda./La agrablo de promenado estas multa.

Se la baza vorto estas aga-stata, la kvalitvorto signifas “kun la kvalito de la baza vorto”,

Ekzemploj:

parol'a = rilata al parolado (parola ekzameno)
skrib'a = rilata al skribado (skriba ekzameno)
ferm'a = rilata al fermado (ferma ceremonio = ceremonio de fermado / NE ceremonio fermita = ceremonio nur por kelkaj homoj kaj fermita por aliaj)
mal'ferm'a = rilata al malfermado (Malferma sesio de la kongreso = sesio por malfermi la kongreson / NE ceremonio malfermita = ceremonio malfermita al ĉiuj = publika)
manĝ'a = rilata al manĝado
ktp.



Jen resuma tabelo pri radikoj kun ĉiuj finaĵoj. Bonvolu atente legi ĝin.





Ekzerco 1.4



1.6. Ĉu la vort-ordo en la frazo en Esperanto estas libera?

JES, sed....kun komuna prudento.

La strukturo de Esperanto estas tia, ke ĝi ne havas la tre rigide fiksitan vort-ordon de lingvoj sen finaĵoj, kiel la angla aŭ la ĉina.

La frazoj:

homo mordis hundon.
hundon mordis homo.
mordis homo hundon.
mordis hundon homo.
homo hundon mordis.

havas ĉiuj la saman signifon eventuale kun nuancoj nur pro la reliefa pozicio de la unua vorto, sed eĉ ne estas klare ĉu ĉiuj kaptas tiujn nuancojn sammaniere. Sed ni nun kreu iom pli malsimplan frazon:

{la forta homo} {kruele mordis} {la malgrandan hundon'}'.

Ni tuj konstatos, ke oni rajtas libere movi la pecojn de la frazo:

{la malgrandan hundon} {kruele mordis} {la forta homo}
{kruele mordis} {la malgrandan hundon} {la forta homo}
ktp.

sed oni ne rajtas movi la pecojn interne de la subfrazoj. Oni ne rajtas diri [de nun la signo # montras erarajn kaj neeblajn dirojn]:

ekzemple: #Homo forta la aŭ #malgrandan hundon la.

En Esperanto la pozicio de la artikolo la estas ĉiam antaŭ la vorto(j) al kiu(j) ĝi rilatas. En poemoj kaj kantoj oni povas trovi malofte vortordojn de ĉi tiu speco "harmonia la familio", sed ili estas vere maloftaj kaj pravigitaj per bezono pri akcentoj en difinitaj pozicioj aŭ pri rimaranĝoj.

{kruele mordis} povas iĝi {mordis kruele}. Kvankam oni metas adverbojn antaŭ la verbojn, al kiuj ili rilatas, oni povas trovi ankaŭ la inversan ordon.


Aldona parto por anglalingvanoj 1
Aldona parto por azianoj 1



iru al la ĉapitro 2-a
reiru al la enkonduko