Ĉapitro 14-a: Malsamoj inter versioj

El La bona lingvo
Iri al: navigado, serĉi
(Nova paĝo kun ' reiru al La gramatiko de lingvo sen gramatiko <hr> <br> '''14.1 Prepozicioj''' Konata reta kurso www.lernu.net diras: ''La jenaj vortetoj estas prepozicioj: al, anstataŭ...')
 
 
(12 mezaj versioj de la sama uzanto ne montriĝas)
Linio 1: Linio 1:
reiru al [[La gramatiko de lingvo sen gramatiko]]
+
* reiru al [[La gramatiko de lingvo sen gramatiko]]
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
'''14.1 Prepozicioj'''  
+
'''14.1 Lig-vortoj aŭ Prepozicioj'''  
  
 
Konata reta kurso www.lernu.net diras: ''La jenaj vortetoj estas prepozicioj: al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra kaj trans''
 
Konata reta kurso www.lernu.net diras: ''La jenaj vortetoj estas prepozicioj: al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra kaj trans''
  
Ilia ĉefa funkcio estas ligi la komplementojn al la verbo.
+
Ilia ĉefa funkcio estas ligi la fraz-partojn al la verbo. Pri tio ni jam parolis, sed estas bone relegi la koncernatan pecon:
 +
 
 +
-------
 +
 
 +
'''1.4. Kiel funkcias frazo en Esperanto'''
 +
 
 +
En Esperanto ĉiuj frazoj konsistas el tri partoj bone distingitaj:
 +
 
 +
''A - subjekto, ĝenerale aganto''<br>
 +
''B - verbo, ago aŭ stato''<br>
 +
''C - ĉio cetera (kondiĉoj de la agadoj, manieroj, tempo, ktp.)''
 +
 
 +
Tio estas la baza principo, kiun oni bone skulptu en sian menson.
 +
 
 +
'''''La parto A estas rekonebla per tio, ke la koncernata vorto ne havas apartan finaĵon [preter la normala finaĵo -o de la substantivo].'''''
 +
 
 +
'' '''Marko''' manĝas la pomon.<br>''
 +
'' '''Jozefo''' skribas leteron.<br>''
 +
'' '''Vladivostok''' estas rusa urbo.<br>''
 +
'' '''Mi''' amas vin.<br>''
 +
'' '''Neniu''' venis.<br>''
 +
 
 +
Kiel vi vidas, temas ĉiam pri simplaj vortoj sen aldonaj elementoj [Marko, Jozefo, Vladivostok, mi, neniu], tute aparte sen la -n.
 +
 
 +
'''''La parto B estas rekonebla pro tio ke la koncerna vorto havas unu el la verbaj finaĵoj:'''''
 +
 +
''Marko '''manĝAS''' la pomon.<br>''
 +
''Marko '''manĝIS''' la pomon.<br>''
 +
''Marko '''manĝOS''' la pomon.<br>''
 +
''Same pri -US kaj -I kaj la aliaj verbaj finaĵoj.<br>''
 +
 
 +
Tio estas ankoraŭ pli facila.
 +
 
 +
'''''La parto C DEVAS HAVI ION, POR ESTI LIGATA AL LA VERBO:'''''
 +
 
 +
''Marko manĝas pomoN. <br>''
 +
''Marko manĝas vesperE.<br>''
 +
''Marko manĝas EN sia ĉambro.<br>''
 +
''Marko manĝas PER forko<br>.''
 +
 
 +
N, E, EN, PER estas la ligiloj. Sen tiuj ligiloj oni ne produktas kompreneblajn frazojn en Esperanto. Kion signifus la frazoj:
 +
 
 +
''Marko manĝas pomo.<br> ''
 +
''Marko manĝas vespero.<br>''
 +
''Marko manĝas sia ĉambro.<br>''
 +
''Marko manĝas forko.'?<br>
 +
<br>
 +
<hr>
 +
-------
 +
 
 +
'''14.2 Lig-vortoj kiel normalaj vortoj'''
 +
 
 +
Sed ekster ilia normala rolo en Esperanto la lig-vortoj ankaŭ funkcias kiel normalaj vortoj kaj povas preni la funkciajn vortojn -o,-a, -e, -i kun signifoj kongruaj kun la ĉefa signifo de la lig-vorto.
 +
 
 +
''Ĝuste pro la fakto, ke multaj el la eblaj vortoj ne havas signifon tuj kompreneblan, ne ĉiuj eblecoj estas fakte uzataj. '''Tamen tio ne signifas, ke teorie ĉiuj ne estas uzeblaj.Laŭ la reguleco de Esperanto oni rajtas uzi ĉiujn eblecojn, se tio havas signifon kompreneblan.'''
 +
 
 +
 
 +
al   
 +
:ale al = en la direkto al [tre malofte uzata por formi vortojn]<br>
 +
anstataŭ   
 +
:anstataŭi = fari ion en la loko de iu alia<br>
 +
:anstataŭa, anstataŭe, anstataŭo [ĉiuj uzataj por formi vortojn]<br>
 +
antaŭ
 +
:antaŭi, antaŭa, antaŭe,antaŭo [ĉiuj uzataj por formi vortojn]<br>
 +
apud
 +
:apudi, apuda, apude, apudo [ĉiuj uzataj por formi vortojn]<br>
 +
ĉe
 +
:[ĝenerale ne uzata por formi vortojn] <br>
 +
ĉirkaŭ
 +
:ĉirkaŭi, ĉirkaŭe, ĉirkaŭa, ĉirkaŭo [ĉiuj uzataj por formi vortojn ]<br>
 +
da
 +
:[ĝenerale ne uzata por formi vortojn] <br>
 +
de
 +
:[ĝenerale ne uzata por formi vortojn] <br>
 +
dum
 +
: dume, duma [uzataj por formi vortojn] <br>
 +
ekster
 +
: ekstera, ekstero, ekstere [uzataj por formi vortojn] <br>
 +
el
 +
:[ĝenerale ne uzata por formi vortojn] <br>
 +
en
 +
:ene, ena, eni, eno[uzataj por formi vortojn] <br>
 +
ĝis
 +
:ĝisi (en la senco de ĝisrevide saluti) [uzata por formi vortojn]<br>
 +
inter
 +
: intera, intere, interi [malofte uzataj por formi vortojn]<br>
 +
je
 +
:[ĝenerale ne uzata por formi vortojn] <br> 
 +
kontraŭ
 +
:kontraŭi, kontraŭe, kontraŭo, kontraŭa [tre uzataj por formi vortojn]<br>
 +
krom
 +
:krome, kroma[tre uzataj por formi vortojn]<br>
 +
kun
 +
:kuni, kune, kuna, kuno [tre uzataj por formi vortojn]<br>
 +
laŭ
 +
:laŭi, laŭe [tre malofte uzataj por formi vortojn]
 +
malgraŭ
 +
: malgraŭe, malgraŭo [tre malofte uzataj por formi vortojn]<br>
 +
per
 +
:peri, pere, pera [uzataj por formi vortojn]<br>
 +
po
 +
:poe  [tre malofte uzata por formi vortojn]<br>
 +
por
 +
:pori, pore, pora [ne ofte uzataj por formi vortojn]<br>
 +
post
 +
:poste, posta [tre uzataj por formi vortojn]<br>
 +
preter
 +
:pretera, pretere [ne ofte uzataj por formi vortojn]<br>
 +
pri
 +
: pria, prie [tre malofte uzataj por formi vortojn]<br>
 +
pro
 +
: [ĝenerale ne uzata por formi vortojn]<br>
 +
sen
 +
: :[ĝenerale ne uzata por formi vortojn]<br>
 +
sub
 +
: subi, sube, suba, subo [ne ofte uzataj por formi vortojn]<br>
 +
super
 +
: superi, supere, supera, supero [tre malofte uzataj por formi vortojn]<br>
 +
sur
 +
:suri, sure, sura, suro [tre malofte uzataj por formi vortojn]<br>
 +
tra
 +
:[ĝenerale ne uzata]<br>
 +
trans
 +
:transa, transe, transo, transi [tre malofte uzataj por formi vortojn]<br>
 +
<hr>
 +
'''[[Ekzerco 14.1]]'''
 +
<hr>
 +
 
 +
'''14.3 Prepozicioj en kombino kun aliaj radikoj'''
 +
 
 +
 
 +
Kompreneble prepozicioj povas esti kunmetataj kun aliaj radikoj kaj formi vortojn de ĉiu speco:<br>
 +
 
 +
- substantivoj: trabato, trapuŝo, elirejo ktp.<br>
 +
- adjektvoj: trapuŝa, transrivera, ktp.<br>
 +
- adverboj: trapele, alhejmen, pogrande<br>
 +
 
 +
sed la plej ofta uzo estas la kombino kun verboj:<br>
 +
 
 +
ekzemplo: ''paroli pri libro'' = ''priparoli libron/priparoli pri libro'',
 +
'''do, post verbo formita el prepozicio kaj verba radiko  oni povas uzi la akuzativon aŭ oni povas ripeti la prepozicion. Tio estas demando de stilo.Ambaŭ formoj estas ĝustaj'''<br>
 +
 
 +
alparoli la direktoron = alparoli al la direktoro<br>
 +
eniri la ĉambron = eniri en la ĉambron<br>
 +
ĉirkaŭiri la kastelon = ĉirkaŭiri ĉirkaŭ la kastelo<br>
 +
traveturi la placon = traveturi tra la placo<br>
 +
 
 +
<hr>
 +
'''[[Ekzerco 14.2]]'''
 +
<hr>
 +
 
 +
<hr>
 +
<br>
 +
 
 +
'''''iru al la [[ĉapitro 15-a]]'''''<br>
 +
'''''reiru al la [[ĉapitro 13-a]]'''''

Nuna versio ekde 19:04, 12 Feb. 2022



14.1 Lig-vortoj aŭ Prepozicioj

Konata reta kurso www.lernu.net diras: La jenaj vortetoj estas prepozicioj: al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra kaj trans

Ilia ĉefa funkcio estas ligi la fraz-partojn al la verbo. Pri tio ni jam parolis, sed estas bone relegi la koncernatan pecon:


1.4. Kiel funkcias frazo en Esperanto

En Esperanto ĉiuj frazoj konsistas el tri partoj bone distingitaj:

A - subjekto, ĝenerale aganto
B - verbo, ago aŭ stato
C - ĉio cetera (kondiĉoj de la agadoj, manieroj, tempo, ktp.)

Tio estas la baza principo, kiun oni bone skulptu en sian menson.

La parto A estas rekonebla per tio, ke la koncernata vorto ne havas apartan finaĵon [preter la normala finaĵo -o de la substantivo].

Marko manĝas la pomon.
Jozefo skribas leteron.
Vladivostok estas rusa urbo.
Mi amas vin.
Neniu venis.

Kiel vi vidas, temas ĉiam pri simplaj vortoj sen aldonaj elementoj [Marko, Jozefo, Vladivostok, mi, neniu], tute aparte sen la -n.

La parto B estas rekonebla pro tio ke la koncerna vorto havas unu el la verbaj finaĵoj:

Marko manĝAS la pomon.
Marko manĝIS la pomon.
Marko manĝOS la pomon.
Same pri -US kaj -I kaj la aliaj verbaj finaĵoj.

Tio estas ankoraŭ pli facila.

La parto C DEVAS HAVI ION, POR ESTI LIGATA AL LA VERBO:

Marko manĝas pomoN.
Marko manĝas vesperE.
Marko manĝas EN sia ĉambro.
Marko manĝas PER forko
.

N, E, EN, PER estas la ligiloj. Sen tiuj ligiloj oni ne produktas kompreneblajn frazojn en Esperanto. Kion signifus la frazoj:

Marko manĝas pomo.
Marko manĝas vespero.
Marko manĝas sia ĉambro.
Marko manĝas forko.'?



14.2 Lig-vortoj kiel normalaj vortoj

Sed ekster ilia normala rolo en Esperanto la lig-vortoj ankaŭ funkcias kiel normalaj vortoj kaj povas preni la funkciajn vortojn -o,-a, -e, -i kun signifoj kongruaj kun la ĉefa signifo de la lig-vorto.

Ĝuste pro la fakto, ke multaj el la eblaj vortoj ne havas signifon tuj kompreneblan, ne ĉiuj eblecoj estas fakte uzataj. Tamen tio ne signifas, ke teorie ĉiuj ne estas uzeblaj.Laŭ la reguleco de Esperanto oni rajtas uzi ĉiujn eblecojn, se tio havas signifon kompreneblan.


al

ale al = en la direkto al [tre malofte uzata por formi vortojn]

anstataŭ

anstataŭi = fari ion en la loko de iu alia
anstataŭa, anstataŭe, anstataŭo [ĉiuj uzataj por formi vortojn]

antaŭ

antaŭi, antaŭa, antaŭe,antaŭo [ĉiuj uzataj por formi vortojn]

apud

apudi, apuda, apude, apudo [ĉiuj uzataj por formi vortojn]

ĉe

[ĝenerale ne uzata por formi vortojn]

ĉirkaŭ

ĉirkaŭi, ĉirkaŭe, ĉirkaŭa, ĉirkaŭo [ĉiuj uzataj por formi vortojn ]

da

[ĝenerale ne uzata por formi vortojn]

de

[ĝenerale ne uzata por formi vortojn]

dum

dume, duma [uzataj por formi vortojn]

ekster

ekstera, ekstero, ekstere [uzataj por formi vortojn]

el

[ĝenerale ne uzata por formi vortojn]

en

ene, ena, eni, eno[uzataj por formi vortojn]

ĝis

ĝisi (en la senco de ĝisrevide saluti) [uzata por formi vortojn]

inter

intera, intere, interi [malofte uzataj por formi vortojn]

je

[ĝenerale ne uzata por formi vortojn]

kontraŭ

kontraŭi, kontraŭe, kontraŭo, kontraŭa [tre uzataj por formi vortojn]

krom

krome, kroma[tre uzataj por formi vortojn]

kun

kuni, kune, kuna, kuno [tre uzataj por formi vortojn]

laŭ

laŭi, laŭe [tre malofte uzataj por formi vortojn]

malgraŭ

malgraŭe, malgraŭo [tre malofte uzataj por formi vortojn]

per

peri, pere, pera [uzataj por formi vortojn]

po

poe [tre malofte uzata por formi vortojn]

por

pori, pore, pora [ne ofte uzataj por formi vortojn]

post

poste, posta [tre uzataj por formi vortojn]

preter

pretera, pretere [ne ofte uzataj por formi vortojn]

pri

pria, prie [tre malofte uzataj por formi vortojn]

pro

[ĝenerale ne uzata por formi vortojn]

sen

 :[ĝenerale ne uzata por formi vortojn]

sub

subi, sube, suba, subo [ne ofte uzataj por formi vortojn]

super

superi, supere, supera, supero [tre malofte uzataj por formi vortojn]

sur

suri, sure, sura, suro [tre malofte uzataj por formi vortojn]

tra

[ĝenerale ne uzata]

trans

transa, transe, transo, transi [tre malofte uzataj por formi vortojn]

Ekzerco 14.1


14.3 Prepozicioj en kombino kun aliaj radikoj


Kompreneble prepozicioj povas esti kunmetataj kun aliaj radikoj kaj formi vortojn de ĉiu speco:

- substantivoj: trabato, trapuŝo, elirejo ktp.
- adjektvoj: trapuŝa, transrivera, ktp.
- adverboj: trapele, alhejmen, pogrande

sed la plej ofta uzo estas la kombino kun verboj:

ekzemplo: paroli pri libro = priparoli libron/priparoli pri libro, do, post verbo formita el prepozicio kaj verba radiko oni povas uzi la akuzativon aŭ oni povas ripeti la prepozicion. Tio estas demando de stilo.Ambaŭ formoj estas ĝustaj

alparoli la direktoron = alparoli al la direktoro
eniri la ĉambron = eniri en la ĉambron
ĉirkaŭiri la kastelon = ĉirkaŭiri ĉirkaŭ la kastelo
traveturi la placon = traveturi tra la placo


Ekzerco 14.2




iru al la ĉapitro 15-a
reiru al la ĉapitro 13-a