Ĉapitro 3-a: Malsamoj inter versioj

El La bona lingvo
Iri al: navigado, serĉi
(45 mezaj versioj de la sama uzanto ne montriĝas)
Linio 1: Linio 1:
* reiru al [[Lernolibro por Saŭthampton]]
+
* reiru al [[La gramatiko de lingvo sen gramatiko]]
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
Linio 6: Linio 6:
 
'''Ĉapitro 3-a:'''  
 
'''Ĉapitro 3-a:'''  
  
'''Kaj Dio dividis la lumon de la mallumo [per la verbo]'''
 
 
<br>
 
<br>
 
<br>
 
<br>
  
'''3.1. Teksto en la Fundamento'''
 
  
6. Verbo ne estas ŝanĝata laŭ personoj nek nombroj; ekz. ''mi far|as, la patr|o far|as, ili far|as.''<br>
+
'''3.1. Fundamenta teksto-parto - 6'''
<hr>
+
  
'''''[[Ekzerco 3.1.]]'''''
 
  
 +
4) La ''numeraloj'' fundamentaj (ne estas deklinaciataj) estas: ''unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naŭ, dek, cent, mil''. La dekoj kaj centoj estas formataj per simpla kunigo de la numeraloj. Por la ordaj numeraloj oni aldonas la adjektivan finiĝon a; por la multiplikaj – la sufikson ''obl''; por la frakciaj – ''on''; por la kolektivaj – op; por la distribuaj – la vorton po. Krom tio povas esti uzataj numeraloj substantivaj kaj adverbaj. Ekz. kvin|cent tri|dek |tri (533); kvar|a, unu|a, du|a; unu|o, cent|o; sep|e, unu|e, du|e; tri|obl|a; kvar|on|o, du|on|o; du|op|e, kvar|op|e; po kvin.<br>
 +
<br>
 
<hr>
 
<hr>
  
 +
'''''[[Ekzerco 3.1. nova]]'''''
  
VERBAJ  FORMOJ:
+
'''''[[Ekzerco 3.2.nova]]'''''
  
a) '''La tempo prezenca''' finiĝas per as; ekz. mi far|as.<br>
+
<hr>
b) '''La tempo preterita''' per is: vi far|is, li far|is.<br>
+
c) '''La tempo futura''' per os: ili far|os.<br>
+
ĉ) '''La modo kondicionala''' per us: ŝi far|us.<br>
+
d) '''La modo imperativa''' per u: far|u, ni far|u.<br>
+
e) '''La modo infinitiv'''a per i: far|i.<br>
+
 
<br>
 
<br>
 +
'''[[Aldona klarigo pri 3.1 - Plurspecaj nombrovortoj]]'''
 
<hr>
 
<hr>
 +
<br>
  
'''''[[Ekzerco 3.2.]]'''''
+
'''[[Ekzerco 3.3. nova]]'''
 
+
 
<hr>
 
<hr>
<br>
+
,BR>
  
'''3.2. Klarigoj pri la tempoj kaj la modoj de la verboj'''
+
'''3.2. Fundamenta teksto-parto - 8'''
  
En Esperanto estas tri ĉefaj tempoj de la verboj, alivorte tempoj, en kiuj la agado okazas.
+
5) La pronomoj personaj: ''mi, vi, li, ŝi, ĝi (pri objekto aŭ besto), si, ni, ili, oni (senpersona plurala pronomo)''. Pronomoj posedaj estas formataj per aldono de la adjektiva finiĝo a. La deklinacio de la pronomoj estas kiel ĉe la substantivoj. Ekz. '' mi|n, mi|a, la vi|a|j.''
  
- '''la prezenca aŭ as-tempo''' estas la tempo de la nuno. ''Mi nun manĝAS pomon.'' Ĝi estas ankaŭ la tempo de la kutimaj agoj: ''Mi studas matematikon.'', ''Mi legas krim-romanojn.''<br>
+
''• Anstataŭ “ci” oni uzas ordinare “vi”.<sup>FE.16</sup>''
'''''ATENTU:''''' en multaj eŭropaj lingvoj oni emas uzi la as-tempon ankaŭ por estontaj agado:. ''Kiam mi renkontas lin, mi diras tion al li.''; "Venontan someron ni iras al Ameriko.''. TIO NE ESTAS EBLA EN ESPERANTO. POR ESTONTAJ AGADOJ ONI EMAS UZI LA OS-TEMPON.
+
 
+
La as-tempo, kiel ni jam diris, indikas ankaŭ daŭrantajn agadojn: ''Mi ŝatas pomojn.''
+
 
+
- '''la estonta aŭ os-tempo''' por aferoj okazontaj en la estonta tempo.
+
 
+
- '''la estinta aŭ is-tempo''' por agadoj okazintaj en la pasinta tempo. '''''ATENTU:''''' normale ne estas distingo en Esperanto inter la pluraj formoj de pasintaj tempoj en eŭropaj lingvoj. Normale, ''Mi manĝis'' ankaŭ signifas: ''Mi jam esti manĝinta, kiam li venis.''. Sed se ekzistas probelmoj pri komprenaso oni povas helpi sin per la kumentitaj formoj aŭ per tempaj adverboj: ''Mi estis foririnta, kiam alvenis mia amiko.''; ''Mi jam foriris, kiam la aŭtobuso alvenis.''
+
 
+
En Esperanto ekzistas ankaŭ tri aliaj malĉefaj verboformoj:
+
 
+
- io '''''nereala''''', kio okazus, se io alia okazus
+
 
+
- ''''ordona formo'''' por ordoni fari ion
+
 
+
- '''''infinitiva formo''''' (la verbo en sia primitiva plej simpla formo sen indikopri persono aŭ tempo)
+
 
+
*Marko manĝUS la pomon, se la pomo estUS matura. [Marko ne manĝas ĝin nun. Li povUS manĝi ĝin, sed oni devas vidi ĉu la pomo estas matura]. '''''ATENTU:''''' Multaj nordeŭropanoj insistas , ke en Esperanto oni uzu nur la simplajn us-formojn: se mi venus, se vi manĝus, ktp. ''ankaŭ kiam temas pri pasinta tempo.'' Alivorte ili diras, ke "Se hieraŭ mi venus, mi renkontus vin." Do, ili diras, oni ne uzu la formon: "Se hieraŭ mi estus veninta, mi estus renkontinta vin". Tio ne havas en Esperanto ian logikan bazon. Ĝi fontas el la neuzo de malsimplaj us-formoj en la germana kaj parencaj lingvoj.
+
 
+
*Marko, manĝU la pomon!  [ordono al Marko, ke li manĝu la pomon]
+
 
+
*Marko ne volas manĝI la pomon  [Marko ne volas, ke li mem manĝu la pomon]. '''''ATENTU:''''' En la okazo de "Marko ne volas, ke vi manĝu la pomon" oni ne .povas uzi la infinitivon<br>
+
 
<br>
 
<br>
<hr>
 
 
''''''[[Ekzerco 3.3.]]'''''
 
 
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
3.3. Verbaj adjektivoj kaj adverboj
+
'''''[[Ekzerco 3.4. nova]]'''''
  
Participoj (kaj gerundioj):
 
Estas du formoj de participo en la internacia lingvo, la deklinaciebla aŭ adjektiva, kaj la nedeklinaciebla aŭ adverba.
 
f) La participo aktiva prezenca finiĝas per ant: far|ant|a, far|ant|e.
 
g) La participo aktiva preterita per  int: far|int|a, far|int|e.
 
ĝ) La participo aktiva futura per ont: far|ont|a, far|ont|e.
 
 
h) La participo pasiva prezenca per at: far|at|a, far|at|e.
 
ĥ) La participo pasiva preterita per it: far|it|a, far|it|e.
 
i) La participo pasiva futura per ot: far|ot|a, far|ot|e.
 
 
Ĉiuj formoj de la pasivo estas formataj per helpo de responda formo de la verbo est kaj prezenca aŭ preterita participo pasiva de la bezonata verbo, la prepozicio ĉe la pasivo estas de. Ekz. ŝi est|as am|at|a de ĉiu|j (participo prezenca: la afero fariĝas); la pord|o est|as ferm|it|a (participo preterita: la afero jam estas farita).<br>
 
 
<br>
 
<br>
<hr>
 
 
'''''[[Ekzerco 3.4.]]'''''
 
 
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
'''3.5. Kunmetitaj verboformoj'''
+
'''3.3. La plej malfacila parto de Esperanto: si, sia'''
  
En Esperanto ekzistas tri verbaj formoj kosistantaj el la verbo 'esti' kaj verba adjektivo:
+
''La tuta sekcio pri '''si''' baziĝas sur materialo prenita el http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/pronomoj/si/index.html
 +
kvankam ĝi estis adaptita kaj simpligita kaj klarigita en alia maniero''
  
- ''esti farITa'' antaŭe  [La pomo jam estas manĝ''it''a]
 
  
- ''esti farATa'' nun  [La pomo nun estas manĝ''at''a]
+
Legu atente ĉi tion, kaj vidu kiam oni uzas la adjektivon 'sia'.
  
- ''esti farOTa'' poste [La pomo poste estas manĝ''ot''a]
+
mi manĝas mian pomon<br>
 +
vi manĝas vian pomon<br>
 +
li manĝas sian pomon<br>
 +
ŝi manĝas sian pomon<br>
 +
ĝi manĝas sian pomon<br>
 +
ni manĝas nian pomon<br>
 +
vi manĝas vian pomon<br>
 +
ili manĝas sian pomon<br>
  
La verbo 'esti' povas aperi en iu ajn el siaj formoj: ''estis, estas, estos, estus, estu, esti.''
+
Marko havas pomon. Marko manĝas sian pomon ''(la pomon de Marko mem)''.<br>
 +
Jozefo ne havas pomon. Jozefo manĝas lian pomon ''(la pomon de Marko)''.
  
Kombinu la 6 formojn de la verbo ''esti'' listigitaj ĉi-supre kun la 3 formoj de verba adjektivo ''farita/farata/farota'',  kaj traduku ilin al via nacia lingvo.
+
Maria havas pomon. Maria manĝas sian pomon ''(la pomon de Maria mem)''.<br>
 +
Jozefo ne havas pomon. Jozefo manĝas ŝian pomon ''(la pomon de Maria)''.
  
Mi estis...<br>  
+
Marko ludas kun sia frato ''(la frato de Marko mem)''.<br>
...farita<br>
+
Maria ludas kun sia frato ''(la frato de Maria mem)''.<br>
...farata<br>
+
'''Si''' kaj '''sia''' estas specialaj triapersonaj pronomoj, kiujn oni en certaj okazoj devas uzi anstataŭ la ordinaraj pronomoj de la tria persono. '''Si''' estas jen unu-nombra, jen multe-nombra, depende de tio, kion ĝi reprezentas. '''Si''' per si mem ne montras sekson.
...farota<br>
+
  
Mi estas...<br>
+
En simplaj frazoj la reguloj estas tute klaraj, sed en iaj malsimplaj frazoj la uzado ne estas facile komprenebla.
...farita<br>
+
...farata<br>
+
...farota<br>
+
  
Mi estos...<br>
 
...farita<br>
 
...farata<br>
 
...farota<br>
 
  
Mi estus...<br>
+
Se la subjekto estas mi, ni aŭ vi (aŭ ci), oni simple ripetas la saman pronomon en ali aparto de tiu frazo:
...farita<br>
+
...farata<br>
+
'''farota<br>
+
  
Mi estu...<br>
+
Mi lavas min. La du ''mi'' estas la sama persono.
...farita<br>
+
...farata<br>
+
...farota<br>
+
  
esti...<br>
+
Mi vidas mian fraton. ''Mi'' kaj ''mia'' montras la saman personon.
...farita<br>
+
...farata<br>
+
...farota<br>
+
<br>
+
<hr>
+
  
'''''[[Ekzerco 3.6.]]'''''
+
Ni lavas nin. La du ''ni'' estas la samaj personoj.
  
<hr>
+
Ni vidas niajn fratojn. ''Ni'' kaj '''nia'' montras la samajn personojn.
<br>
+
  
 +
Vi lavas vin. La du ''vi'' estas la sama(j) persono(j).
  
'''3.3. Kiu estas la uzo de la verbaj adverboj?'''
+
Vi vidas viajn fratojn. ''Vi'' kaj ''via'' montras la sama(j)n persono(j)n.
  
Kiu estas la uzo de la formoj verbaj kun finaĵoj de adverboj:<br>
+
'''Sed se la subjekto estas triapersona (nek la parolanto, nek la alparolato), oni devas uzi si por la alia rolo.''' Se la subjekto estas ''li'', ''ŝi'', ''ĝi'' aŭ ''ili'', oni devas uzi ''si'' kaj ''sia'' por resendi al ili.'''
  
''farinte, farante, faronte, farite, farate, farote'''?
 
  
Klarigo per ekzemploj:
+
Ŝi lavas sin. ''(Unu virino lavas la propran korpon. Ŝi kaj sin montras la saman personon)''.
  
Farinte ĉion, Marko eliras. = Post kiam Marko faris ĉion, Marko eliras.
+
Ŝi vidas sian patrinon. ''(Unu virino vidas la propran patrinon)''.<br>
 +
Ŝi vidas ŝian patrinon. ''(Unu virino vidas la patrinon de alia virino)''.
  
Marŝante, Marko parolas telefone. = Marko marŝas kaj samtempe Marko parolas telefone./Dum
 
Marko marŝas, Marko parolas telefone.
 
  
Marŝonte, Marko prenas sian marŝ-bastonon. = Antaŭ ol ekmarŝi, Marko prenas sian marŝ-bastonon.
+
La virino serĉas sian filon. ''(La virino serĉas la propran filon)''.<br>
 +
La virino serĉas ŝian filon. ''La virino serĉas la filon de alia virino)''.
  
''Nun la pasivaj:''
 
  
Manĝite de la kato, la muso mortis. = Ĉar li estis manĝita hieraŭ, tiam la muso mortis.  
+
Li lavas sin. ''(Unu viro lavas la propran korpon. Li kaj sin montras la saman personon)''.<br>
 +
Li lavas lin. ''(Unu viro lavas alian viron)''.
  
Manĝate  de la kato, la muso kriis laŭte. = Dum li estis manĝata de la kato, la muso laŭte kriis.
 
  
Mnĝote de la kato, la muso provis forkuri. = Ĉar la kato manĝos ĝin, la muso provi forkuri.<br>
+
Li vidas sian patrinon. ''(Unu viro vidas la propran patrinon)''.<br>
<br>
+
Li vidas lian patrinon. ''(Unu viro vidas la patrinon de alia viro)''.
<hr>
+
'''''[[Ekzerco 3. 7.]]'''''
+
<hr>
+
<nr>
+
'''3.4. Ĉu ekzistas verboj transitivaj kaj verboj netransitivaj en Esperanto?'''
+
  
Klara respondo: NE!
 
  
En Esperanto la afero estas pli simpla. Ekzistas nur verboj kaj ilia signifo.
+
La viro vundis sin. ''(La viro vundis la propran korpon)''.
Ni prenu kelkajn ekzemplojn:
+
  
manĝi: per la dentoj maĉi en pecetojn ion kaj engluti tion ĝenerale por nutri sin
+
Ĝi lavas sin. ''(Unu besto lavas la propran korpon. Ĝi kaj sin montras la saman beston)''.<br>
boli: varmiĝi  ĝis formiĝo de vaporbobeloj, kiuj krevas ĉe la surfaco.
+
Ĝi lavas ĝin. ''(Unu besto lavas alian beston (aŭ aĵon).
  
Simple, kiam oni lernas la verbon oni devas lerni ties signifon.
 
  
Tio kombiniĝas kun alia regulo de Esperanto. Principe ĉiu frazo konsistas el
+
Ĝi vidas sian patrinon. ''(Unu besto vidas la propran patrinon.)''<BR>
aganto/subjekto
+
Ĝi vidas ĝian patrinon. ''(Unu besto vidas la patrinon de alia besto.)''
ago/verbo
+
agato/objekto/rekta komplemento/akuzativo
+
aliaj ĉirkaŭaj cirkonstancoj (tempo, loko, maniero de la ago)
+
La aganton oni rekonas, ĉar ĝi ne havas iun ajn aldono (ekzemple: leono).  
+
La agon finiĝas per verba finaĵo (-as, -is, -os, ktp., ekzemple manĝas)
+
La agaton oni devas ligi al la frazo per la litero –n en la fino de la vorto aŭ per prepozicio (je, al, ktp.) aŭ per adverba finaĵo. Ekzemple: gazelon aŭ je gazelo.
+
La aliajn ĉirkaŭaj prepozicioj same. Ekzemple: vespere, dum la mateno, post kurado, ktp.
+
  
Nun en la verboj kun la ĝusta signifo, ekzemple manĝas, la priagato, tio estas la aĵo pli rekte ligita al la verbo (Kion la leono maĉas kaj englutas?) preskaŭ ĉiam estas ligita al la frazo per la –n. Pro tio ‘Leono manĝas gazelon.’ Estas ĝusta frazo en Esperanto kaj oni povas longigi ĝin per aliaj informoj: ‘Leono ĝoje manĝas gazelo matene sub la suno kun siaj kunleonoj.’ Atentu, ĉiu esprimo krom la aganto havas finaĵon aŭ prepozicion.
 
  
Se ni havas la frazon ‘La akvo bolas.’ Ni ne vere bezonas vorton kun –n, ĉar ne ekzistas aĵo koncernata de la ago krom la aganto (la akvo en nia ekzemplo), pro tio iom pli kompleta frazo estos ‘La akvo bolas matene en la kuirejo dum longa tempo.’
+
La hundo ludas per sia pilko. ''(La hundo ludas per la propra pilko.)''
  
Tio estas ĉio, sed por alveni al ĝusta uzado ni bezonas koni la ĝustan signifon de la verboj kaj fari multajn ekzercojn.<br>
+
Ili lavas sin. ''(Unu grupo lavas la proprajn korpojn. Ili kaj sin montras la saman grupon.)''<br>
<br>
+
Ili lavas ilin. ''(Unu grupo de personoj aŭ bestoj lavas alian grupon.)''
<hr>
+
'''''[[Ekzerco 3.8.]]'''''<br>
+
<hr>
+
<br>
+
<hr>
+
<hr>
+
<br>
+
  
'''''3.5. Uzo de la verbaj tempoj'''
 
  
'''La uzo de la verbotempoj prezentas malsamecon rilate al eŭropaj lingvoj nu pri la nerekta parolo'''''
+
Ili vidas sian patrinon. ''(Unu grupo vidas la propran patrinon.)''<br>
 +
Ili vidas ilian patrinon. ''(Unu grupo vidas la patrinon de alia grupo.)''
  
Nerekta parolo estas subfrazo, kiu rerakontas ies diron, penson, opinion, decidon, demandon, rimarkon k.s. Ofte oni devas iom ŝanĝi la formon de la origina diro aŭ penso. Nerekta parolo diferencas de rekta parolo, t.e. senŝanĝa citaĵo, kiu ne estas subfrazo, kaj kiu do ne havas frazenkondukilon. Rekta parolo ofte aperas inter citiloj kaj post dupunkto.
 
  
Rekta parolo: Petro diris: “Mi volas doni ion al vi.
+
La naĝintoj ne trovas siajn vestaĵojn. ''(La naĝintoj ne trovas la proprajn vestaĵojn.)''
Nerekta parolo: Petro diris, ke li volas doni ion al mi.
+
  
Rekta parolo: Karlo demandis: “Ĉu vi volas iri kun mi?”
+
Karlo lavas sin. ''(Karlo lavas la propran korpon.)''<br>
Nerekta parolo: Karlo demandis, ĉu mi volas iri kun li.
+
Karlo lavas lin. ''(Karlo lavas alian viron.)''
  
Nerekta parolo ordinare estas ke-frazo aŭ demanda subfrazo. Tia subfrazo plej ofte rolas kiel objekto de verbo kiel diri, krii, pensi, scii, decidi, skribi, kompreni, rimarki, vidi, demandi, voli, aŭdi k.t.p.: Li diris, ke li estas feliĉa. Ŝi pensis, ke ŝi estas feliĉa.
 
  
Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel priskribo de vortoj kiel penso, decido, demando, timo k.t.p.: Li havis la penson, ke li estas feliĉa. La decido estis, ke Petro estu prezidanto. Ili faris la demandon, ĉu ili povas partopreni.
+
Karlo lavas sian infanon. ''(La infano apartenas al Karlo.)''<br>
 +
Karlo lavas lian infanon. ''(La infano apartenas al alia viro ol Karlo.)''
  
Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel subjekto de ŝajni, esti evidente, esti klare, esti (ne)eble, esti verŝajne k.s.: Ŝajnis, ke pluvas. Estis evidente, ke li ne estas feliĉa.
 
  
Iafoje alispeca subfrazo aŭ eĉ I-verbo povas esti nerekta parolo.
+
Oni ne forgesas facile sian unuan amon.<sup>FE.18</sup>
  
En nerekta parolo oni povas heziti pri verboformoj.
+
Ŝi kombas al si la harojn per arĝenta
  
'''''Verboformoj en nerekta parolo'''''
+
La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro.<sup> FE.21</sup>
  
En iuj lingvoj oni devas ĉe nerekta parolo iafoje ŝanĝi la verboformon. En Esperanto oni ĉiam konservas la originan verboformon:
+
Sur tiuj ĉi vastaj kaj herboriĉaj kampoj paŝtas sin grandaj brutaroj.<sup> FE.34 </sup>
  
Li diris: “Mi volas manĝi”. → Li diris, ke li volas manĝi. La AS de volas estas la nuno de la origina dirado. Ne ŝanĝu al IS.
+
En tiuj ĉi boteletoj sin trovas diversaj acidoj.<sup> FE.35 </sup>
  
Ĉu vi diris: “Mi estas feliĉa.” → Ĉu vi diris, ke vi estas feliĉa? La AS de estas montras la nunon de la origina dirado.
+
Sur la arbo sin trovis multe da birdoj.<sup> FE.32</sup>
  
Li diris: “Mi tiam loĝis en Ĉinio.” → Li diris, ke li tiam loĝis en Ĉinio. La IS de loĝis montras tempon pli fruan ol la origina dirado. Estus eraro ŝanĝi al estis loĝinta.
+
Ŝi nomis ŝin sia filino.<sup> FE.17 </sup>
  
Ĉu vi diris: “Mi estis feliĉa antaŭe.” → Ĉu vi diris, ke vi estis feliĉa antaŭe? La IS de estis montras tempon antaŭ la origina dirado.
+
Niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo ''[= la domo de niaj fratoj]'' kaj akompanis ilin ĝis ilia domo ''[= la domo de la gastoj]''.<sup> FE.18</sup>
  
Ŝi demandis: “Ĉu vi iros kun mi al kinejo?” → Ŝi demandis, ĉu mi iros kun ŝi al kinejo. La OS de iros montras tempon postan al la origina demando. Estus eraro ŝanĝi al estis ironta aŭ volis iri. Se la origina demando estus “Ĉu vi volas iri kun mi?”, oni dirus: Ŝi demandis, ĉu mi volas iri kun ŝi.
+
Ŝi edziniĝis kun sia kuzo.FE.39
  
Li demandis: “Kion vi faros lunde?” → Li demandis, kion mi faros lunde. La OS de faros montras tempon post la origina demandado. Eble la lundo nun jam pasis, eble ĝi ankoraŭ ne alvenis.
+
Ŝi rakontis al li sian tutan aventuron.FE.23 La aventuro estis de la virino.
  
Mi sciis la respondon al la demando: “Kiam li venos?” → Mi sciis, kiam li venos. La OS de venos montras tempon post la origina demando.
+
Ŝteliston neniu lasas en sian domon.<sup> FE.37</sup>
  
Li ne komprenis: “Kial ŝi ne volas partopreni?” → Li ne komprenis, kial ŝi ne volas partopreni. La AS de volas montras la tempon de la origina demando.
+
Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon.<sup> FE.38 </sup>
  
Ili ordonis: “Paku tuj vian valizon!” → Ili ordonis, ke mi tuj paku mian valizon.
+
El ĉiuj siaj fratoj Antono estas la malplej saĝa.<sup> FE.10 </sup>
  
Ŝi esperis, ke ŝi ilin trovos.FA1.161 La origina penso estis: “Mi ilin trovos.”
+
'''Tiu''' kaj '''ties''' iafoje estas uzataj por reprezenti ion, kio antaŭe aperis en nesubjekta rolo. Ili tiam estas kvazaŭ la maloj de '''si''' kaj '''sia'''.
  
Mi volas, ke vi tien iru.FE.19 Mi volas diri: “Iru tien!”
+
'''SI NE POVAS ESTI SUBJEKTO'''<br>
  
Ke li estas malsana, ŝi tuj rimarkis.FA1.119 Ŝi pensis: “Li estas malsana.
+
Si neniam povas esti mem subjekto, nek parto de subjekto, ĉar tiam ĝi reprezentus sin mem. Same sia ne povas esti parto de subjekto. Ne eblas frazoj kiel: <br>#Si manĝas.
 +
#Mi kaj si dancas.<br>
 +
#Petro kaj si fiŝkaptas.<br>
 +
#Mia kaj sia fratoj estas samklasanoj.<br>
 +
*
 +
#Sia edzino estis kisata de li.*<br> Ne diru do: <br>
 +
#Karlo kaj sia frato promenas en la parko. <br>
 +
Se oni dirus tian frazon, oni verŝajne intencus, ke sia reprezentu Karlon, sed la subjekto ja ne estas Karlo, sed *Karlo kaj sia frato*. Diru: Karlo kaj lia frato promenas en la parko.
  
Oni vidis, ke la junaj homoj donas al si reciproke la manojn.M.139 Oni vidis la aferon kaj konstatis: “La junaj homoj donas...
+
Tamen oni povas uzi ''si'', se oni ŝanĝas la frazon jene: Karlo kun sia frato promenas en la parko. Nun la subjekto estas Karlo, kaj sia ĝuste reprezentas Karlon. La frazparto kun sia frato ne estas parto de la subjekto, sed kun-komplemento.
  
Subite li aŭdis, ke iu alrajdas de la vojo al la domo.FA1.15 Li aŭdis la sonon, kaj pensis: “Iu alrajdas...
+
<hr>'''Memoru:<br>
 +
Karlo promenas en la parko '''''kun sia''''' frato = Karlo kun sia frato promenas en la parko. La subjekto estas nur Karlo al kiu sia resendas.<br>
 +
Karlo '''''kaj lia''''' frato promenas en la parko. Estas du subjektoj: Karlo kaj lia frato.<hr>
  
Mi antaŭsentis, ke vi hodiaŭ vespere venos.FA3.61 Ŝi pensis: “Hodiaŭ vespere li venos.
+
''Si estas ĉiam triapersona''<br>
 +
Si ne povas reprezenti la unuan aŭ duan personojn: mi, ni aŭ vi (aŭ ci). Ne diru: *Mi venis kun sia frato.* Diru: Mi venis kun mia frato. Sed kiam oni uzas sin prefiksece en kunmetitaj vortoj, ĝi perdas sian ligon al la tria persono: sindefendo, sinmortigo k.s.
  
Ŝi estis plena de timo, ke la infano mortos.FA3.1 Ŝi timis kaj pensis: “La infano mortos!”
+
''Si en pasiva frazo''<br>
 +
Si kaj sia reprezentas la gramatikan subjekton. Tio validas ankaŭ en pasivaj frazoj, kvankam la gramatika subjekto ne estas aganto en tiaj frazoj:
  
Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi la Kristanan religion.FA3.102 Li diris: “Ne instruu al ŝi...
+
La juna viro estis sendita de sia reĝo kiel ambasadoro al la imperiestra kortego de Rusujo.FA4.159
  
Ŝajnis al ŝi, ke ŝin ĉirkaŭas unu sola densa barilo el traboj.FA1.163 Ŝi pensis: “Min ĉirkaŭas...”, ĉar tiel ŝajnis al ŝi.
+
Ŝi estas amata por si, ne por la doto.
  
Ŝajnas, ke ĉio havos bonan finon.Rz.39 La parolanto opiniis: “Ĉio havos bonan finon”, ĉar tiel ŝajnis al li.
+
Ŝi estas amata de siaj instruistinoj.
  
En lia animo estis tute klare, ke Kristino devas fariĝi lia edzino.FA3.91 Li pensis klare: “Kristino devas fariĝi mia edzino.
+
Karlo estis akompanata de Petro al sia domo. = ...al la domo de Karlo.
  
Rilataj KI-frazoj <br>
+
Karlo estis akompanata de Petro al lia domo. = ...al la domo de Petro.
Rilataj subfrazoj (subfrazoj kun rilata KI-vorto) normale ne rerakontas diron aŭ penson. En tiaj subfrazoj la verbotempoj do rilatas al la absoluta nuno:
+
  
Mi ne konis tiun, kiu venis. Konis kaj venis ambaŭ montras tempon antaŭ la nuno. Verŝajne ili montras la saman tempon.
+
Li sendas leteron al sia kuzo. → Letero estas sendata de li al lia kuzo. En la pasiva frazo oni ne povas diri al sia kuzo, ĉar tiam temus pri la kuzo de la letero.
  
Mi ne konis tiun, kiu estis veninta. Kaj konis kaj estis montras tempon antaŭ la nuno. Veninta montras tempon ankoraŭ pli fruan.
 
  
Mi ne konis la personon, kiu estis baldaŭ venonta tra la pordo. Kaj konis kaj estis montras tempon antaŭ la nuno. Venonta montras tempon post tiu pasinta tempo.
+
<br>
 +
<hr>
 +
<br>
  
Nerekta parolo en alispecaj subfrazoj «
+
'''''[[Ekzerco 3.5.nova]]'''''
Normale nerekta parolo aperas en ke-frazoj aŭ demandaj subfrazoj, sed iafoje ankaŭ alispeca subfrazo povas esti rerakontado de diro aŭ penso:
+
  
Jam en Kjöge li volis aĉeti por ŝi oran ringon, sed post pripenso li tion ne faris, ĉar en Kopenhago oni ja certe ricevos multe pli belan.FA3.59 Li pensis: “En Kopenhago oni ja certe ricevos multe pli belan.” La ĉar-frazo estas nerekta parolo. La OS-formo montras tempon post lia penso.
+
<br>
 +
<hr>
 +
<br>
  
Kiel-frazo kelkfoje estas rerakontado de ies penso:
+
'''3.4. [[Ankoraŭ pri "sia" sed nur por apartaj maniuloj pri gramatiko]]'''
  
Li konfesis al ŝi, kiel kore li ŝin amas.FA3.61 Li diris pli-malpli: “Mi vin tiel kore amas!”
 
  
Ili sidis antaŭ li kaj vidis, kiel li per la fingroj glatigas kaj formas la molan argilon.FA4.150 Ili vidis kaj pensis: “Tiel li glatigas kaj formas la molan argilon.” Komparu kun: Mi vidis, kiel rozujo ricevis burĝonon.FA1.232 Ĉi tie oni ne volis rerakonti ian penson, sed nur rakonti, kio okazis. Tial estas IS-formo, kiu rilatas al la absoluta nuno.
 
  
Kvazaŭ-frazo povas redoni ies penson aŭ impreson. Kvazaŭ montras, ke la penso aŭ impreso estas malvera, ŝajna. En aliaj kvazaŭ-frazoj oni normale uzas US-verbon, sed se estas nerekta parolo, oni ĉiam uzu la originan verboformon, kiu plej ofte estas en reala modo (AS, IS aŭ OS):
+
<br>
 +
<hr>
  
Li havis la impreson, kvazaŭ la luno lumas en la ĉambron, sed la luno tute ne lumis.FA3.14 Li pensis: “La luno lumas en la ĉambron.”
+
'''''[[Ekzerco 3.6.nova]]'''''
  
Li havis la senton, kvazaŭ la rimeno de lia tornistro lin premas.FA3.64 Li pensis: “La rimeno de mia tornistro min premas.” Sed tiel ne estis.
 
  
Ili [...] faris mienojn, kvazaŭ ili laboras, sed havis nenion sur la teksiloj.FA1.108 Per siaj mienoj ili ŝajnigis: “Ni laboras.” La homoj pensis: “Ili laboras.”
 
  
Ŝajnis, kvazaŭ li dormas.FA1.59 Li ne dormis, sed estis morta. Al tiu, kiu lin vidis, tamen venis en la kapon la ideo Li dormas, kvankam li sciis, ke tio ne estas vero. La frazo redonas tiun penson kun la sama verboformo.
+
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj 3]]'''''
  
Sonis, kvazaŭ ranoj kvakas.FA2.133 Oni pensis: “Ranoj kvakas.” Sed estis io alia.
+
<hr>
 
+
<br>
Tiaj ĉi kvazaŭ-frazoj estis oftaj ĉe Zamenhof. Nuntempe oni uzas plej ofte ke-frazojn, eble kune kun kvazaŭ kiel E-vorteca vorteto: Li havis la impreson, ke la luno kvazaŭ lumas... Ili faris mienojn, ke ili kvazaŭ laboras... Ŝajnis, ke li kvazaŭ dormas.
+
 
+
I-verbo kiel nerekta parolo «
+
Iafoje I-verba frazparto (I-verbo kune kun diversaj frazetoj) povas reprezenti ke-frazon, kiu rerakontas ies penson:
+
  
La maljuna ministro atente aŭskultis, por povi diri tion saman, kiam li revenos al la reĝo; kaj tiel li ankaŭ faris.FA1.109 = ...por ke li povu diri tion saman, kiam li revenos al la reĝo... La ministro pensis: “Mi povu diri tion saman, kiam mi revenos al la reĝo.” Oni uzas revenos kun OS-finaĵo, kvankam fakte temas pri tempo antaŭ la absoluta nuno. Tio eblas, ĉar estas nerekta parolo.
+
'''''iru al la [[ĉapitro 4-a]]'''''<br>
 +
'''''reiru al la [[ĉapitro 2-a]]'''''

Kiel registrite je 02:57, 24 Jan. 2021




Ĉapitro 3-a:




3.1. Fundamenta teksto-parto - 6


4) La numeraloj fundamentaj (ne estas deklinaciataj) estas: unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naŭ, dek, cent, mil. La dekoj kaj centoj estas formataj per simpla kunigo de la numeraloj. Por la ordaj numeraloj oni aldonas la adjektivan finiĝon a; por la multiplikaj – la sufikson obl; por la frakciaj – on; por la kolektivaj – op; por la distribuaj – la vorton po. Krom tio povas esti uzataj numeraloj substantivaj kaj adverbaj. Ekz. kvin|cent tri|dek |tri (533); kvar|a, unu|a, du|a; unu|o, cent|o; sep|e, unu|e, du|e; tri|obl|a; kvar|on|o, du|on|o; du|op|e, kvar|op|e; po kvin.


Ekzerco 3.1. nova

Ekzerco 3.2.nova



Aldona klarigo pri 3.1 - Plurspecaj nombrovortoj



Ekzerco 3.3. nova


,BR>

3.2. Fundamenta teksto-parto - 8

5) La pronomoj personaj: mi, vi, li, ŝi, ĝi (pri objekto aŭ besto), si, ni, ili, oni (senpersona plurala pronomo). Pronomoj posedaj estas formataj per aldono de la adjektiva finiĝo a. La deklinacio de la pronomoj estas kiel ĉe la substantivoj. Ekz. mi|n, mi|a, la vi|a|j.

• Anstataŭ “ci” oni uzas ordinare “vi”.FE.16



Ekzerco 3.4. nova




3.3. La plej malfacila parto de Esperanto: si, sia

La tuta sekcio pri si baziĝas sur materialo prenita el http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/pronomoj/si/index.html kvankam ĝi estis adaptita kaj simpligita kaj klarigita en alia maniero


Legu atente ĉi tion, kaj vidu kiam oni uzas la adjektivon 'sia'.

mi manĝas mian pomon
vi manĝas vian pomon
li manĝas sian pomon
ŝi manĝas sian pomon
ĝi manĝas sian pomon
ni manĝas nian pomon
vi manĝas vian pomon
ili manĝas sian pomon

Marko havas pomon. Marko manĝas sian pomon (la pomon de Marko mem).
Jozefo ne havas pomon. Jozefo manĝas lian pomon (la pomon de Marko).

Maria havas pomon. Maria manĝas sian pomon (la pomon de Maria mem).
Jozefo ne havas pomon. Jozefo manĝas ŝian pomon (la pomon de Maria).

Marko ludas kun sia frato (la frato de Marko mem).
Maria ludas kun sia frato (la frato de Maria mem).
Si kaj sia estas specialaj triapersonaj pronomoj, kiujn oni en certaj okazoj devas uzi anstataŭ la ordinaraj pronomoj de la tria persono. Si estas jen unu-nombra, jen multe-nombra, depende de tio, kion ĝi reprezentas. Si per si mem ne montras sekson.

En simplaj frazoj la reguloj estas tute klaraj, sed en iaj malsimplaj frazoj la uzado ne estas facile komprenebla.


Se la subjekto estas mi, ni aŭ vi (aŭ ci), oni simple ripetas la saman pronomon en ali aparto de tiu frazo:

Mi lavas min. La du mi estas la sama persono.

Mi vidas mian fraton. Mi kaj mia montras la saman personon.

Ni lavas nin. La du ni estas la samaj personoj.

Ni vidas niajn fratojn. Ni kaj 'nia montras la samajn personojn.

Vi lavas vin. La du vi estas la sama(j) persono(j).

Vi vidas viajn fratojn. Vi kaj via montras la sama(j)n persono(j)n.

Sed se la subjekto estas triapersona (nek la parolanto, nek la alparolato), oni devas uzi si por la alia rolo. Se la subjekto estas li, ŝi, ĝiili, oni devas uzi si kaj sia por resendi al ili.


Ŝi lavas sin. (Unu virino lavas la propran korpon. Ŝi kaj sin montras la saman personon).

Ŝi vidas sian patrinon. (Unu virino vidas la propran patrinon).
Ŝi vidas ŝian patrinon. (Unu virino vidas la patrinon de alia virino).


La virino serĉas sian filon. (La virino serĉas la propran filon).
La virino serĉas ŝian filon. La virino serĉas la filon de alia virino).


Li lavas sin. (Unu viro lavas la propran korpon. Li kaj sin montras la saman personon).
Li lavas lin. (Unu viro lavas alian viron).


Li vidas sian patrinon. (Unu viro vidas la propran patrinon).
Li vidas lian patrinon. (Unu viro vidas la patrinon de alia viro).


La viro vundis sin. (La viro vundis la propran korpon).

Ĝi lavas sin. (Unu besto lavas la propran korpon. Ĝi kaj sin montras la saman beston).
Ĝi lavas ĝin. (Unu besto lavas alian beston (aŭ aĵon).


Ĝi vidas sian patrinon. (Unu besto vidas la propran patrinon.)
Ĝi vidas ĝian patrinon. (Unu besto vidas la patrinon de alia besto.)


La hundo ludas per sia pilko. (La hundo ludas per la propra pilko.)

Ili lavas sin. (Unu grupo lavas la proprajn korpojn. Ili kaj sin montras la saman grupon.)
Ili lavas ilin. (Unu grupo de personoj aŭ bestoj lavas alian grupon.)


Ili vidas sian patrinon. (Unu grupo vidas la propran patrinon.)
Ili vidas ilian patrinon. (Unu grupo vidas la patrinon de alia grupo.)


La naĝintoj ne trovas siajn vestaĵojn. (La naĝintoj ne trovas la proprajn vestaĵojn.)

Karlo lavas sin. (Karlo lavas la propran korpon.)
Karlo lavas lin. (Karlo lavas alian viron.)


Karlo lavas sian infanon. (La infano apartenas al Karlo.)
Karlo lavas lian infanon. (La infano apartenas al alia viro ol Karlo.)


Oni ne forgesas facile sian unuan amon.FE.18

Ŝi kombas al si la harojn per arĝenta

La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro. FE.21

Sur tiuj ĉi vastaj kaj herboriĉaj kampoj paŝtas sin grandaj brutaroj. FE.34

En tiuj ĉi boteletoj sin trovas diversaj acidoj. FE.35

Sur la arbo sin trovis multe da birdoj. FE.32

Ŝi nomis ŝin sia filino. FE.17

Niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo [= la domo de niaj fratoj] kaj akompanis ilin ĝis ilia domo [= la domo de la gastoj]. FE.18

Ŝi edziniĝis kun sia kuzo.FE.39

Ŝi rakontis al li sian tutan aventuron.FE.23 La aventuro estis de la virino.

Ŝteliston neniu lasas en sian domon. FE.37

Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon. FE.38

El ĉiuj siaj fratoj Antono estas la malplej saĝa. FE.10

Tiu kaj ties iafoje estas uzataj por reprezenti ion, kio antaŭe aperis en nesubjekta rolo. Ili tiam estas kvazaŭ la maloj de si kaj sia.

SI NE POVAS ESTI SUBJEKTO

Si neniam povas esti mem subjekto, nek parto de subjekto, ĉar tiam ĝi reprezentus sin mem. Same sia ne povas esti parto de subjekto. Ne eblas frazoj kiel:
#Si manĝas.

  1. Mi kaj si dancas.
  2. Petro kaj si fiŝkaptas.
  3. Mia kaj sia fratoj estas samklasanoj.
  1. Sia edzino estis kisata de li.*
    Ne diru do:
  2. Karlo kaj sia frato promenas en la parko.

Se oni dirus tian frazon, oni verŝajne intencus, ke sia reprezentu Karlon, sed la subjekto ja ne estas Karlo, sed *Karlo kaj sia frato*. Diru: Karlo kaj lia frato promenas en la parko.

Tamen oni povas uzi si, se oni ŝanĝas la frazon jene: Karlo kun sia frato promenas en la parko. Nun la subjekto estas Karlo, kaj sia ĝuste reprezentas Karlon. La frazparto kun sia frato ne estas parto de la subjekto, sed kun-komplemento.


Memoru:

Karlo promenas en la parko kun sia frato = Karlo kun sia frato promenas en la parko. La subjekto estas nur Karlo al kiu sia resendas.

Karlo kaj lia frato promenas en la parko. Estas du subjektoj: Karlo kaj lia frato.

Si estas ĉiam triapersona
Si ne povas reprezenti la unuan aŭ duan personojn: mi, ni aŭ vi (aŭ ci). Ne diru: *Mi venis kun sia frato.* Diru: Mi venis kun mia frato. Sed kiam oni uzas sin prefiksece en kunmetitaj vortoj, ĝi perdas sian ligon al la tria persono: sindefendo, sinmortigo k.s.

Si en pasiva frazo
Si kaj sia reprezentas la gramatikan subjekton. Tio validas ankaŭ en pasivaj frazoj, kvankam la gramatika subjekto ne estas aganto en tiaj frazoj:

La juna viro estis sendita de sia reĝo kiel ambasadoro al la imperiestra kortego de Rusujo.FA4.159

Ŝi estas amata por si, ne por la doto.

Ŝi estas amata de siaj instruistinoj.

Karlo estis akompanata de Petro al sia domo. = ...al la domo de Karlo.

Karlo estis akompanata de Petro al lia domo. = ...al la domo de Petro.

Li sendas leteron al sia kuzo. → Letero estas sendata de li al lia kuzo. En la pasiva frazo oni ne povas diri al sia kuzo, ĉar tiam temus pri la kuzo de la letero.





Ekzerco 3.5.nova




3.4. Ankoraŭ pri "sia" sed nur por apartaj maniuloj pri gramatiko




Ekzerco 3.6.nova


Aldona parto por anglalingvanoj 3



iru al la ĉapitro 4-a
reiru al la ĉapitro 2-a