Ĉapitro 3-a: Malsamoj inter versioj

El La bona lingvo
Iri al: navigado, serĉi
(27 mezaj versioj de la sama uzanto ne montriĝas)
Linio 6: Linio 6:
 
'''Ĉapitro 3-a:'''  
 
'''Ĉapitro 3-a:'''  
  
'''Trie aperis la ĉefa vorto, la verbo, kiu kuntenas la frazon.'''
 
 
<br>
 
<br>
 
<br>
 
<br>
  
'''3.1. Teksto en la Fundamento'''
 
  
60 Verbo ne estas ŝanĝata laŭ personoj nek nombroj; ekz. ''mi far|as, la patr|o far|as, ili far|as.''<br>
+
'''3.1. Fundamenta teksto-parto - 6'''
<hr>
+
  
'''''[[Ekzerco 3.1.]]'''''
 
  
 +
4) La ''numeraloj'' fundamentaj (ne estas deklinaciataj) estas: ''unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naŭ, dek, cent, mil''. La dekoj kaj centoj estas formataj per simpla kunigo de la numeraloj. Por la ordaj numeraloj oni aldonas la adjektivan finiĝon a; por la multiplikaj – la sufikson ''obl''; por la frakciaj – ''on''; por la kolektivaj – op; por la distribuaj – la vorton po. Krom tio povas esti uzataj numeraloj substantivaj kaj adverbaj. Ekz. kvin|cent tri|dek |tri (533); kvar|a, unu|a, du|a; unu|o, cent|o; sep|e, unu|e, du|e; tri|obl|a; kvar|on|o, du|on|o; du|op|e, kvar|op|e; po kvin.<br>
 +
<br>
 
<hr>
 
<hr>
  
 +
'''''[[Ekzerco 3.1. nova]]'''''
  
VERBAJ  FORMOJ:
+
'''''[[Ekzerco 3.2.nova]]'''''
  
a) '''La tempo estanta''' akceptas la finiĝon ''-as''; ekz. mi far|as.<br>
+
<hr>
b) '''La tempo estinta''' ''-is'': vi far|is, li far|is.<br>
+
c) '''La tempo estonta''' ''-os'': ili far|os.<br>
+
ĉ) '''La modo kondiĉa''' ''-us'': ŝi far|us.<br>
+
d) '''La modo ordona'''  ''-u'': far|u, ni far|u.<br>
+
e) '''La modo sendifina''' ''-i'': far|i.<br>
+
 
<br>
 
<br>
 +
'''[[Aldona klarigo pri 3.1 - Plurspecaj nombrovortoj]]'''
 
<hr>
 
<hr>
 +
<br>
  
'''''[[Ekzerco 3.2.]]'''''
+
'''[[Ekzerco 3.3. nova]]'''
 
+
 
<hr>
 
<hr>
<br>
+
,BR>
  
'''3.2. Klarigoj pri la tempoj kaj la modoj de la verboj'''
+
'''3.2. Fundamenta teksto-parto - 8'''
  
En Esperanto estas tri ĉefaj tempoj de la verboj, alivorte tempoj, en kiuj la agado okazas.
+
5) La pronomoj personaj: ''mi, vi, li, ŝi, ĝi (pri objekto aŭ besto), si, ni, ili, oni (senpersona plurala pronomo)''. Pronomoj posedaj estas formataj per aldono de la adjektiva finiĝo a. La deklinacio de la pronomoj estas kiel ĉe la substantivoj. Ekz. '' mi|n, mi|a, la vi|a|j.''
  
- '''la estanta aŭ as-tempo''' estas la tempo de la nuno. ''Mi nun manĝ'as pomon.'' Ĝi estas ankaŭ la tempo de la kutimaj agoj: ''Mi studas matematikon.'', ''Mi legas krim-romanojn.''<br>
+
''• Anstataŭ “ci” oni uzas ordinare “vi”.<sup>FE.16</sup>''
 
+
'''''ATENTU:''''' en multaj eŭropaj lingvoj oni emas uzi la as-tempon ankaŭ por estontaj agado:. ''Kiam mi renkontas lin, mi diras tion al li.''; "Venontan someron ni iras al Ameriko.''. TIO NE ESTAS EBLA EN ESPERANTO. POR ESTONTAJ AGADOJ ONI EMAS UZI LA OS-TEMPON.
+
 
+
La as-tempo, kiel ni jam diris, indikas ankaŭ daŭrantajn agadojn: ''Mi ŝatas pomojn.''
+
 
<br>
 
<br>
 
<hr>
 
<hr>
- '''la estonta aŭ os-tempo''' por aferoj okazontaj en la estonta tempo.
 
 
<br>
 
<br>
<hr>
+
 
- '''la estinta aŭ is-tempo''' por agadoj okazintaj en la pasinta tempo. '''''ATENTU:''''' normale ne estas distingo en Esperanto inter la pluraj formoj de pasintaj tempoj de kelkaj eŭropaj lingvoj. Normale, ''Mi manĝis'' ankaŭ signifas: ''Mi jam estis manĝinta, kiam li venis.''. Sed se ekzistas problemoj pri komprenado oni povas helpi sin per la kumentitaj formoj aŭ per tempaj adverboj: ''Mi estis foririnta, kiam alvenis mia amiko.''; ''Mi jam foriris, kiam la aŭtobuso alvenis.''  
+
'''''[[Ekzerco 3.4. nova]]'''''  
 +
 
 
<br>
 
<br>
 
<hr>
 
<hr>
En Esperanto ekzistas ankaŭ tri aliaj malĉefaj verboformoj:
+
<br>
  
- '''''nereala aŭ kondiĉa''''': io, kio okazus, se io alia okazus
+
'''3.3. La plej malfacila parto de Esperanto: si, sia'''
  
- ''''ordona formo'''' por ordoni fari ion
+
''La tuta sekcio pri '''si''' baziĝas sur materialo prenita el http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/pronomoj/si/index.html
 +
kvankam ĝi estis adaptita kaj simpligita kaj klarigita en alia maniero''
  
- '''''infinitiva aŭ sendifina  formo''''' (la verbo en sia primitiva plej simpla formo sen indiko pri persono aŭ tempo)
 
  
* Marko manĝ'us la pomon, se la pomo estUS matura. [Marko ne manĝas ĝin nun. Li povUS manĝi ĝin, sed oni devas vidi ĉu la pomo estas matura]. '''''ATENTU:''''' Multaj nordeŭropanoj insistas, ke en Esperanto oni uzu nur la simplajn us-formojn: se mi venus, se vi manĝus, ktp. ''ankaŭ kiam temas pri pasinta tempo.'' Alivorte ili diras, ke "Se hieraŭ mi venus, mi renkontus vin." Do, ili diras, oni ne uzu la formon: "Se hieraŭ mi estus veninta, mi estus renkontinta vin". Tio ne havas en Esperanto ian logikan bazon. Ĝi fontas el la neuzo de malsimplaj us-formoj en la germana kaj parencaj lingvoj.
+
Legu atente ĉi tion, kaj vidu kiam oni uzas la adjektivon 'sia'.
  
*Marko, manĝ'u la pomon!  [ordono al Marko, ke li manĝu la pomon]
+
mi manĝas mian pomon<br>
 +
vi manĝas vian pomon<br>
 +
li manĝas sian pomon<br>
 +
ŝi manĝas sian pomon<br>
 +
ĝi manĝas sian pomon<br>
 +
ni manĝas nian pomon<br>
 +
vi manĝas vian pomon<br>
 +
ili manĝas sian pomon<br>
  
*Marko ne volas manĝ'i la pomon [Marko ne volas, ke li mem manĝu la pomon]. '''''ATENTU:''''' En la okazo de "Marko ne volas, ke vi manĝu la pomon" oni ne povas uzi la infinitivon<br>
+
Marko havas pomon. Marko manĝas sian pomon ''(la pomon de Marko mem)''.<br>
<br>
+
Jozefo ne havas pomon. Jozefo manĝas lian pomon ''(la pomon de Marko)''.
<hr>
+
  
''''''[[Ekzerco 3.3.]]'''''
+
Maria havas pomon. Maria manĝas sian pomon ''(la pomon de Maria mem)''.<br>
 +
Jozefo ne havas pomon. Jozefo manĝas ŝian pomon ''(la pomon de Maria)''.
  
<hr>
+
Marko ludas kun sia frato ''(la frato de Marko mem)''.<br>
<br>
+
Maria ludas kun sia frato ''(la frato de Maria mem)''.<br>
 +
'''Si''' kaj '''sia''' estas specialaj triapersonaj pronomoj, kiujn oni en certaj okazoj devas uzi anstataŭ la ordinaraj pronomoj de la tria persono. '''Si''' estas jen unu-nombra, jen multe-nombra, depende de tio, kion ĝi reprezentas. '''Si''' per si mem ne montras sekson.
  
'''3.3.  Verbaj adjektivoj kaj adverboj'''
+
En simplaj frazoj la reguloj estas tute klaraj, sed en iaj malsimplaj frazoj la uzado ne estas facile komprenebla.
  
Participoj (kaj gerundioj):
 
  
Estas du formoj de participo en la internacia lingvo, la deklinaciebla adjektiva, kaj la nedeklinaciebla aŭ adverba.
+
Se la subjekto estas mi, ni vi (aŭ ci), oni simple ripetas la saman pronomon en ali aparto de tiu frazo:
  
f) La participo aktiva prezenca finiĝas per ant: far|ant|a, far|ant|e.<br>
+
Mi lavas min. La du ''mi'' estas la sama persono.
g) La participo aktiva preterita per  int: far|int|a, far|int|e.<br>
+
ĝ) La participo aktiva futura per ont: far|ont|a, far|ont|e.
+
  
h) La participo pasiva prezenca per at: far|at|a, far|at|e.<br>
+
Mi vidas mian fraton. ''Mi'' kaj ''mia'' montras la saman personon.
ĥ) La participo pasiva preterita per it: far|it|a, far|it|e.<br>
+
i) La participo pasiva futura per ot: far|ot|a, far|ot|e.
+
  
Ĉiuj formoj de la pasivo estas formataj per helpo de responda formo de la verbo esti kaj prezenca aŭ preterita participo pasiva de la bezonata verbo, la prepozicio ĉe la pasivo estas de. Ekz. ŝi est|as am|at|a de ĉiu|j (participo prezenca: la afero fariĝas); la pord|o est|as ferm|at|a (participo preterita: la afero jam estas farita).<br>
+
Ni lavas nin. La du ''ni'' estas la samaj personoj.
<br>
+
<hr>
+
  
'''''[[Ekzerco 3.4.]]'''''
+
Ni vidas niajn fratojn. ''Ni'' kaj '''nia'' montras la samajn personojn.
  
<hr>
+
Vi lavas vin. La du ''vi'' estas la sama(j) persono(j).
<br>
+
  
'''3.4. Kunmetitaj verboformoj'''
+
Vi vidas viajn fratojn. ''Vi'' kaj ''via'' montras la sama(j)n persono(j)n.
  
En Esperanto ekzistas tri verbaj formoj konsistantaj el la verbo 'esti' kaj verba adjektivo:
+
'''Sed se la subjekto estas triapersona (nek la parolanto, nek la alparolato), oni devas uzi si por la alia rolo.''' Se la subjekto estas ''li'', ''ŝi'', ''ĝi'' aŭ ''ili'', oni devas uzi ''si'' kaj ''sia'' por resendi al ili.'''
  
- ''esti far'it'a'' antaŭe  [La pomo jam estas manĝ''it''a] aŭ [Mi estas manĝ''int''a la pomon]
 
  
- ''esti far'at'a'' nun  [La pomo nun estas manĝ''at''a]aŭ [Mi nun estas manĝ''ant''a la pomon]
+
Ŝi lavas sin. ''(Unu virino lavas la propran korpon. Ŝi kaj sin montras la saman personon)''.
  
- ''esti far'ot'a'' poste [La pomo poste estas manĝ''ot''a] aŭ [Mi estas poste anĝ''ont''a la pomon]
+
Ŝi vidas sian patrinon. ''(Unu virino vidas la propran patrinon)''.<br>
 +
Ŝi vidas ŝian patrinon. ''(Unu virino vidas la patrinon de alia virino)''.
  
  
La verbo 'esti' povas aperi en iu ajn el siaj formoj: ''estis, estas, estos, estus, estu, esti.''
+
La virino serĉas sian filon. ''(La virino serĉas la propran filon)''.<br>
 +
La virino serĉas ŝian filon. ''La virino serĉas la filon de alia virino)''.
  
Kombinu la 6 formojn de la verbo ''esti'' listigitaj ĉi-supre kun la 3 formoj de verba adjektivo 'farinta/faranta/faronta'' aŭ ''farita/farata/farota'',  kaj traduku ilin al via nacia lingvo.
 
  
Mi estis...<br>  
+
Li lavas sin. ''(Unu viro lavas la propran korpon. Li kaj sin montras la saman personon)''.<br>
...farinta<br>
+
Li lavas lin. ''(Unu viro lavas alian viron)''.
...faranta<br>
+
...faronta<br>
+
  
Mi estas...<br>
 
...farinta<br>
 
...faranta<br>
 
...faronta<br>
 
  
Mi estos...<br>
+
Li vidas sian patrinon. ''(Unu viro vidas la propran patrinon)''.<br>
...farinta<br>
+
Li vidas lian patrinon. ''(Unu viro vidas la patrinon de alia viro)''.
...faranta<br>
+
...faronta<br>
+
  
Mi estus...<br>
 
...farinta<br>
 
...faranta<br>
 
...faronta<br>
 
  
Mi estu...<br>
+
La viro vundis sin. ''(La viro vundis la propran korpon)''.
...farinta<br>
+
...faranta<br>
+
...faronta<br>
+
  
esti...<br>
+
Ĝi lavas sin. ''(Unu besto lavas la propran korpon. Ĝi kaj sin montras la saman beston)''.<br>
...farinta<br>
+
Ĝi lavas ĝin. ''(Unu besto lavas alian beston (aŭ aĵon).
...faranta<br>
+
...faronta<br>
+
  
kaj
 
  
La laboro estis...<br>  
+
Ĝi vidas sian patrinon. ''(Unu besto vidas la propran patrinon.)''<BR>
...farita<br>
+
Ĝi vidas ĝian patrinon. ''(Unu besto vidas la patrinon de alia besto.)''
...farata<br>
+
...farota<br>
+
  
La laboro estas...<br>
 
...farita<br>
 
...farata<br>
 
...farota<br>
 
  
Ls laboro estos...<br>
+
La hundo ludas per sia pilko. ''(La hundo ludas per la propra pilko.)''
...farita<br>
+
...farata<br>
+
...farota<br>
+
  
La laboro estus...<br>
+
Ili lavas sin. ''(Unu grupo lavas la proprajn korpojn. Ili kaj sin montras la saman grupon.)''<br>
...farita<br>
+
Ili lavas ilin. ''(Unu grupo de personoj aŭ bestoj lavas alian grupon.)''
...farata<br>
+
...farota<br>
+
  
La laboro estu...<br>
 
...farita<br>
 
...farata<br>
 
...farota<br>
 
  
esti...<br>
+
Ili vidas sian patrinon. ''(Unu grupo vidas la propran patrinon.)''<br>
...farita<br>
+
Ili vidas ilian patrinon. ''(Unu grupo vidas la patrinon de alia grupo.)''
...farata<br>
+
...farota<br>
+
  
<br>
 
<hr>
 
  
'''''[[Ekzerco 3.5.]]'''''
+
La naĝintoj ne trovas siajn vestaĵojn. ''(La naĝintoj ne trovas la proprajn vestaĵojn.)''
  
<hr>
+
Karlo lavas sin. ''(Karlo lavas la propran korpon.)''<br>
<br>
+
Karlo lavas lin. ''(Karlo lavas alian viron.)''
  
  
'''3.5. Kiu estas la uzo de la verbaj adverboj?'''
+
Karlo lavas sian infanon. ''(La infano apartenas al Karlo.)''<br>
 +
Karlo lavas lian infanon. ''(La infano apartenas al alia viro ol Karlo.)''
  
Kiu estas la uzo de la formoj verbaj kun finaĵoj de adverboj:<br>
 
  
''farinte, farante, faronte, farite, farate, farote'''?
+
Oni ne forgesas facile sian unuan amon.<sup>FE.18</sup>
  
Klarigo per ekzemploj:
+
Ŝi kombas al si la harojn per arĝenta
  
''La aktivaj''
+
La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro.<sup> FE.21</sup>
  
Farinte ĉion, Marko eliras. = Post kiam Marko faris ĉion, Marko eliras.
+
Sur tiuj ĉi vastaj kaj herboriĉaj kampoj paŝtas sin grandaj brutaroj.<sup> FE.34 </sup>
  
Marŝante, Marko parolas telefone. = Marko marŝas kaj samtempe Marko parolas telefone./Dum
+
En tiuj ĉi boteletoj sin trovas diversaj acidoj.<sup> FE.35 </sup>
Marko marŝas, Marko parolas telefone.
+
  
Marŝonte, Marko prenas sian marŝ-bastonon. = Antaŭ ol ekmarŝi, Marko prenas sian marŝ-bastonon.
+
Sur la arbo sin trovis multe da birdoj.<sup> FE.32</sup>
  
''Nun la pasivaj:''
+
Ŝi nomis ŝin sia filino.<sup> FE.17 </sup>
  
Manĝite de la kato, la muso mortis. = Ĉar li estis manĝita hieraŭ, tiam la muso mortis.  
+
Niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo ''[= la domo de niaj fratoj]'' kaj akompanis ilin ĝis ilia domo ''[= la domo de la gastoj]''.<sup> FE.18</sup>
  
Manĝate  de la kato, la muso kriis laŭte. = Dum li estis manĝata de la kato, la muso laŭte kriis.
+
Ŝi edziniĝis kun sia kuzo.FE.39
  
Manĝote de la kato, la muso provis forkuri. = Ĉar la kato manĝos ĝin, la muso provi forkuri.<br>
+
Ŝi rakontis al li sian tutan aventuron.FE.23 La aventuro estis de la virino.
<hr>
+
 
<hr>
+
Ŝteliston neniu lasas en sian domon.<sup> FE.37</sup>  
'''''ATENTU: La subjekto de la frazo kun la adverba participo kaj la subjketo de la ĉefa frazo DEVAS esti la sama.'''''
+
 
<hr>
+
Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon.<sup> FE.38 </sup>
<hr>
+
<br>
+
<hr>
+
'''''[[Ekzerco 3. 6.]]'''''
+
<hr>
+
<br>
+
'''3.6. Ĉu ekzistas verboj transitivaj kaj verboj netransitivaj en Esperanto?'''
+
  
Klara respondo: NE! <br>
+
El ĉiuj siaj fratoj Antono estas la malplej saĝa.<sup> FE.10 </sup>
  
'''''Kvankam la konceptoj pri transitiveco estas utilaj por klarigi la fenomenon pri aldono de -n al la priagataj aĵoj aŭ homoj. Tio validas ĉefe por homoj, kiuj havas similan fenomenon en sia lingvo kaj kutimas je tiu koncepto.'''''
+
'''Tiu''' kaj '''ties''' iafoje estas uzataj por reprezenti ion, kio antaŭe aperis en nesubjekta rolo. Ili tiam estas kvazaŭ la maloj de '''si''' kaj '''sia'''.
  
En Esperanto la afero estas pli simpla. Ekzistas nur verboj kaj ilia signifo.
+
'''SI NE POVAS ESTI SUBJEKTO'''<br>
Ni prenu kelkajn ekzemplojn:
+
  
:manĝi: per la dentoj maĉi en pecetojn ion kaj engluti tion ĝenerale por nutri sin
+
Si neniam povas esti mem subjekto, nek parto de subjekto, ĉar tiam ĝi reprezentus sin mem. Same sia ne povas esti parto de subjekto. Ne eblas frazoj kiel: <br>#Si manĝas.
:boli: varmiĝi  ĝis formiĝo de vaporbobeloj, kiuj krevas ĉe la surfaco.
+
#Mi kaj si dancas.<br>
 +
#Petro kaj si fiŝkaptas.<br>
 +
#Mia kaj sia fratoj estas samklasanoj.<br>
 +
*
 +
#Sia edzino estis kisata de li.*<br> Ne diru do: <br>
 +
#Karlo kaj sia frato promenas en la parko. <br>
 +
Se oni dirus tian frazon, oni verŝajne intencus, ke sia reprezentu Karlon, sed la subjekto ja ne estas Karlo, sed *Karlo kaj sia frato*. Diru: Karlo kaj lia frato promenas en la parko.
  
Simple, kiam oni lernas la verbon oni devas lerni ties signifon.
+
Tamen oni povas uzi ''si'', se oni ŝanĝas la frazon jene: Karlo kun sia frato promenas en la parko. Nun la subjekto estas Karlo, kaj sia ĝuste reprezentas Karlon. La frazparto kun sia frato ne estas parto de la subjekto, sed kun-komplemento.
  
Tio kombiniĝas kun alia regulo de Esperanto. Principe ĉiu frazo konsistas el
+
<hr>'''Memoru:<br>  
aganto/subjekto<br>
+
Karlo promenas en la parko '''''kun sia''''' frato = Karlo kun sia frato promenas en la parko. La subjekto estas nur Karlo al kiu sia resendas.<br>  
ago/verbo<br>
+
Karlo '''''kaj lia''''' frato promenas en la parko. Estas du subjektoj: Karlo kaj lia frato.<hr>
priagato/objekto/rekta komplemento/akuzativo<br>
+
aliaj ĉirkaŭaj cirkonstancoj (tempo, loko, maniero de la ago)<br>
+
  
La aganton oni rekonas, ĉar ĝi ne havas iun ajn aldonon (ekzemple: leono).<br>  
+
''Si estas ĉiam triapersona''<br>
La ago finiĝas per verba finaĵo (-as, -is, -os, ktp., ekzemple manĝas)<br>
+
Si ne povas reprezenti la unuan duan personojn: mi, ni aŭ vi (aŭ ci). Ne diru: *Mi venis kun sia frato.* Diru: Mi venis kun mia frato. Sed kiam oni uzas sin prefiksece en kunmetitaj vortoj, ĝi perdas sian ligon al la tria persono: sindefendo, sinmortigo k.s.
La priagaton oni devas ligi al la frazo per la litero –n en la fino de la vorto per prepozicio (je, al, ktp.) aŭ per adverba finaĵo. Ekzemple: leono manĝis gazelo-n aŭ je gazelo.<br>
+
La aliajn ĉirkaŭajn prepoziciojn same. Ekzemple: vespere, dum la mateno, post kurado, ktp.
+
  
Nun en la verboj kun la ĝusta signifo, ekzemple manĝas, la priagato, tio estas la aĵo pli rekte ligita al la verbo (Kion la leono maĉas kaj englutas?) preskaŭ ĉiam estas ligita al la frazo per la –n. Pro tio ‘Leono manĝas gazelon.’ Estas ĝusta frazo en Esperanto kaj oni povas longigi ĝin per aliaj informoj: ‘Leono ĝoje manĝas gazelon matene sub la suno kun siaj kunleonoj.’ Atentu, ĉiu esprimo krom la aganto havas finaĵon aŭ prepozicion.
+
''Si en pasiva frazo''<br>
 +
Si kaj sia reprezentas la gramatikan subjekton. Tio validas ankaŭ en pasivaj frazoj, kvankam la gramatika subjekto ne estas aganto en tiaj frazoj:
 +
 
 +
La juna viro estis sendita de sia reĝo kiel ambasadoro al la imperiestra kortego de Rusujo.FA4.159
 +
 
 +
Ŝi estas amata por si, ne por la doto.
 +
 
 +
Ŝi estas amata de siaj instruistinoj.
 +
 
 +
Karlo estis akompanata de Petro al sia domo. = ...al la domo de Karlo.
 +
 
 +
Karlo estis akompanata de Petro al lia domo. = ...al la domo de Petro.
 +
 
 +
Li sendas leteron al sia kuzo. → Letero estas sendata de li al lia kuzo. En la pasiva frazo oni ne povas diri al sia kuzo, ĉar tiam temus pri la kuzo de la letero.
  
Se ni havas la frazon ‘La akvo bolas.’ Ni ne vere bezonas vorton kun –n, ĉar ne ekzistas aĵo koncernata de la ago krom la aganto (la akvo en nia ekzemplo), pro tio iom pli kompleta frazo estos ‘La akvo bolas matene en la kuirejo dum longa tempo.’
 
  
Tio estas ĉio, sed por alveni al ĝusta uzado ni bezonas koni la ĝustan signifon de la verboj kaj fari multajn ekzercojn.<br>
 
 
<br>
 
<br>
<hr>
 
'''''[[Ekzerco 3.8.]]'''''<br>
 
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
'''''3.7. Uzo de la verbaj tempoj'''
+
'''''[[Ekzerco 3.5.nova]]'''''  
  
'''La uzo de la verbotempoj prezentas malsamecon rilate al eŭropaj lingvoj nur pri la nerekta parolo'''''
+
<br>
 +
<hr>
 +
<br>
  
'''''Nerekta parolo'''' estas subfrazo, kiu rerakontas ies diron, penson, opinion, decidon, demandon, rimarkon k.s. Ofte oni devas iom ŝanĝi la formon de la origina diro aŭ penso. Nerekta parolo diferencas de rekta parolo, t.e. senŝanĝa citaĵo, kiu ne estas subfrazo, kaj kiu do ne havas frazenkondukilon. Rekta parolo ofte aperas inter citiloj kaj post dupunkto.
+
'''3.4. [[Ankoraŭ pri "sia" sed nur por apartaj maniuloj pri gramatiko]]'''  
  
Rekta parolo: Petro diris: “Mi volas doni ion al vi.”
 
Nerekta parolo: Petro diris, ke li volas doni ion al mi.
 
  
Rekta parolo: Karlo demandis: “Ĉu vi volas iri kun mi?”
 
Nerekta parolo: Karlo demandis, ĉu mi volas iri kun li.
 
  
Nerekta parolo ordinare estas ke-frazo aŭ demanda subfrazo. Tia subfrazo plej ofte rolas kiel objekto de verbo kiel diri, krii, pensi, scii, decidi, skribi, kompreni, rimarki, vidi, demandi, voli, aŭdi k.t.p.: Li diris, ke li estas feliĉa. Ŝi pensis, ke ŝi estas feliĉa.
+
<br>
 +
<hr>
  
Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel priskribo de vortoj kiel penso, decido, demando, timo k.t.p.: Li havis la penson, ke li estas feliĉa. La decido estis, ke Petro estu prezidanto. Ili faris la demandon, ĉu ili povas partopreni.
+
'''''[[Ekzerco 3.6.nova]]'''''
  
Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel subjekto de ŝajni, esti evidente, esti klare, esti (ne)eble, esti verŝajne k.s.: Ŝajnis, ke pluvas. Estis evidente, ke li ne estas feliĉa.
 
  
Iafoje alispeca subfrazo aŭ eĉ i-verbo povas esti nerekta parolo.
 
  
En nerekta parolo oni povas heziti pri verboformoj.
+
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj 3]]'''''
 
+
'''''[[Ankoraŭ pri nerekta parolo]]'''''
+
  
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj 3]]'''''
+
 
 +
'''''iru al la [[ĉapitro 4-a]]'''''<br>
 +
'''''reiru al la [[ĉapitro 2-a]]'''''

Kiel registrite je 02:57, 24 Jan. 2021




Ĉapitro 3-a:




3.1. Fundamenta teksto-parto - 6


4) La numeraloj fundamentaj (ne estas deklinaciataj) estas: unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naŭ, dek, cent, mil. La dekoj kaj centoj estas formataj per simpla kunigo de la numeraloj. Por la ordaj numeraloj oni aldonas la adjektivan finiĝon a; por la multiplikaj – la sufikson obl; por la frakciaj – on; por la kolektivaj – op; por la distribuaj – la vorton po. Krom tio povas esti uzataj numeraloj substantivaj kaj adverbaj. Ekz. kvin|cent tri|dek |tri (533); kvar|a, unu|a, du|a; unu|o, cent|o; sep|e, unu|e, du|e; tri|obl|a; kvar|on|o, du|on|o; du|op|e, kvar|op|e; po kvin.


Ekzerco 3.1. nova

Ekzerco 3.2.nova



Aldona klarigo pri 3.1 - Plurspecaj nombrovortoj



Ekzerco 3.3. nova


,BR>

3.2. Fundamenta teksto-parto - 8

5) La pronomoj personaj: mi, vi, li, ŝi, ĝi (pri objekto aŭ besto), si, ni, ili, oni (senpersona plurala pronomo). Pronomoj posedaj estas formataj per aldono de la adjektiva finiĝo a. La deklinacio de la pronomoj estas kiel ĉe la substantivoj. Ekz. mi|n, mi|a, la vi|a|j.

• Anstataŭ “ci” oni uzas ordinare “vi”.FE.16



Ekzerco 3.4. nova




3.3. La plej malfacila parto de Esperanto: si, sia

La tuta sekcio pri si baziĝas sur materialo prenita el http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/pronomoj/si/index.html kvankam ĝi estis adaptita kaj simpligita kaj klarigita en alia maniero


Legu atente ĉi tion, kaj vidu kiam oni uzas la adjektivon 'sia'.

mi manĝas mian pomon
vi manĝas vian pomon
li manĝas sian pomon
ŝi manĝas sian pomon
ĝi manĝas sian pomon
ni manĝas nian pomon
vi manĝas vian pomon
ili manĝas sian pomon

Marko havas pomon. Marko manĝas sian pomon (la pomon de Marko mem).
Jozefo ne havas pomon. Jozefo manĝas lian pomon (la pomon de Marko).

Maria havas pomon. Maria manĝas sian pomon (la pomon de Maria mem).
Jozefo ne havas pomon. Jozefo manĝas ŝian pomon (la pomon de Maria).

Marko ludas kun sia frato (la frato de Marko mem).
Maria ludas kun sia frato (la frato de Maria mem).
Si kaj sia estas specialaj triapersonaj pronomoj, kiujn oni en certaj okazoj devas uzi anstataŭ la ordinaraj pronomoj de la tria persono. Si estas jen unu-nombra, jen multe-nombra, depende de tio, kion ĝi reprezentas. Si per si mem ne montras sekson.

En simplaj frazoj la reguloj estas tute klaraj, sed en iaj malsimplaj frazoj la uzado ne estas facile komprenebla.


Se la subjekto estas mi, ni aŭ vi (aŭ ci), oni simple ripetas la saman pronomon en ali aparto de tiu frazo:

Mi lavas min. La du mi estas la sama persono.

Mi vidas mian fraton. Mi kaj mia montras la saman personon.

Ni lavas nin. La du ni estas la samaj personoj.

Ni vidas niajn fratojn. Ni kaj 'nia montras la samajn personojn.

Vi lavas vin. La du vi estas la sama(j) persono(j).

Vi vidas viajn fratojn. Vi kaj via montras la sama(j)n persono(j)n.

Sed se la subjekto estas triapersona (nek la parolanto, nek la alparolato), oni devas uzi si por la alia rolo. Se la subjekto estas li, ŝi, ĝiili, oni devas uzi si kaj sia por resendi al ili.


Ŝi lavas sin. (Unu virino lavas la propran korpon. Ŝi kaj sin montras la saman personon).

Ŝi vidas sian patrinon. (Unu virino vidas la propran patrinon).
Ŝi vidas ŝian patrinon. (Unu virino vidas la patrinon de alia virino).


La virino serĉas sian filon. (La virino serĉas la propran filon).
La virino serĉas ŝian filon. La virino serĉas la filon de alia virino).


Li lavas sin. (Unu viro lavas la propran korpon. Li kaj sin montras la saman personon).
Li lavas lin. (Unu viro lavas alian viron).


Li vidas sian patrinon. (Unu viro vidas la propran patrinon).
Li vidas lian patrinon. (Unu viro vidas la patrinon de alia viro).


La viro vundis sin. (La viro vundis la propran korpon).

Ĝi lavas sin. (Unu besto lavas la propran korpon. Ĝi kaj sin montras la saman beston).
Ĝi lavas ĝin. (Unu besto lavas alian beston (aŭ aĵon).


Ĝi vidas sian patrinon. (Unu besto vidas la propran patrinon.)
Ĝi vidas ĝian patrinon. (Unu besto vidas la patrinon de alia besto.)


La hundo ludas per sia pilko. (La hundo ludas per la propra pilko.)

Ili lavas sin. (Unu grupo lavas la proprajn korpojn. Ili kaj sin montras la saman grupon.)
Ili lavas ilin. (Unu grupo de personoj aŭ bestoj lavas alian grupon.)


Ili vidas sian patrinon. (Unu grupo vidas la propran patrinon.)
Ili vidas ilian patrinon. (Unu grupo vidas la patrinon de alia grupo.)


La naĝintoj ne trovas siajn vestaĵojn. (La naĝintoj ne trovas la proprajn vestaĵojn.)

Karlo lavas sin. (Karlo lavas la propran korpon.)
Karlo lavas lin. (Karlo lavas alian viron.)


Karlo lavas sian infanon. (La infano apartenas al Karlo.)
Karlo lavas lian infanon. (La infano apartenas al alia viro ol Karlo.)


Oni ne forgesas facile sian unuan amon.FE.18

Ŝi kombas al si la harojn per arĝenta

La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro. FE.21

Sur tiuj ĉi vastaj kaj herboriĉaj kampoj paŝtas sin grandaj brutaroj. FE.34

En tiuj ĉi boteletoj sin trovas diversaj acidoj. FE.35

Sur la arbo sin trovis multe da birdoj. FE.32

Ŝi nomis ŝin sia filino. FE.17

Niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo [= la domo de niaj fratoj] kaj akompanis ilin ĝis ilia domo [= la domo de la gastoj]. FE.18

Ŝi edziniĝis kun sia kuzo.FE.39

Ŝi rakontis al li sian tutan aventuron.FE.23 La aventuro estis de la virino.

Ŝteliston neniu lasas en sian domon. FE.37

Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon. FE.38

El ĉiuj siaj fratoj Antono estas la malplej saĝa. FE.10

Tiu kaj ties iafoje estas uzataj por reprezenti ion, kio antaŭe aperis en nesubjekta rolo. Ili tiam estas kvazaŭ la maloj de si kaj sia.

SI NE POVAS ESTI SUBJEKTO

Si neniam povas esti mem subjekto, nek parto de subjekto, ĉar tiam ĝi reprezentus sin mem. Same sia ne povas esti parto de subjekto. Ne eblas frazoj kiel:
#Si manĝas.

  1. Mi kaj si dancas.
  2. Petro kaj si fiŝkaptas.
  3. Mia kaj sia fratoj estas samklasanoj.
  1. Sia edzino estis kisata de li.*
    Ne diru do:
  2. Karlo kaj sia frato promenas en la parko.

Se oni dirus tian frazon, oni verŝajne intencus, ke sia reprezentu Karlon, sed la subjekto ja ne estas Karlo, sed *Karlo kaj sia frato*. Diru: Karlo kaj lia frato promenas en la parko.

Tamen oni povas uzi si, se oni ŝanĝas la frazon jene: Karlo kun sia frato promenas en la parko. Nun la subjekto estas Karlo, kaj sia ĝuste reprezentas Karlon. La frazparto kun sia frato ne estas parto de la subjekto, sed kun-komplemento.


Memoru:

Karlo promenas en la parko kun sia frato = Karlo kun sia frato promenas en la parko. La subjekto estas nur Karlo al kiu sia resendas.

Karlo kaj lia frato promenas en la parko. Estas du subjektoj: Karlo kaj lia frato.

Si estas ĉiam triapersona
Si ne povas reprezenti la unuan aŭ duan personojn: mi, ni aŭ vi (aŭ ci). Ne diru: *Mi venis kun sia frato.* Diru: Mi venis kun mia frato. Sed kiam oni uzas sin prefiksece en kunmetitaj vortoj, ĝi perdas sian ligon al la tria persono: sindefendo, sinmortigo k.s.

Si en pasiva frazo
Si kaj sia reprezentas la gramatikan subjekton. Tio validas ankaŭ en pasivaj frazoj, kvankam la gramatika subjekto ne estas aganto en tiaj frazoj:

La juna viro estis sendita de sia reĝo kiel ambasadoro al la imperiestra kortego de Rusujo.FA4.159

Ŝi estas amata por si, ne por la doto.

Ŝi estas amata de siaj instruistinoj.

Karlo estis akompanata de Petro al sia domo. = ...al la domo de Karlo.

Karlo estis akompanata de Petro al lia domo. = ...al la domo de Petro.

Li sendas leteron al sia kuzo. → Letero estas sendata de li al lia kuzo. En la pasiva frazo oni ne povas diri al sia kuzo, ĉar tiam temus pri la kuzo de la letero.





Ekzerco 3.5.nova




3.4. Ankoraŭ pri "sia" sed nur por apartaj maniuloj pri gramatiko




Ekzerco 3.6.nova


Aldona parto por anglalingvanoj 3



iru al la ĉapitro 4-a
reiru al la ĉapitro 2-a