Ĉapitro 4-a: Malsamoj inter versioj

El La bona lingvo
Iri al: navigado, serĉi
Linio 4: Linio 4:
  
  
 +
'''Ĉapitro 4-a:'''
  
'''Ĉapitro 4-a'''
+
'''Kaj jen aperas la ĉefa vorto, la verbo, kiu kuntenas la frazon.'''  
 +
<br>
 +
<br>
  
'''''Kaj jen la prepozicioj aŭ pli kompreneble la funkciaj vortoj'''''
+
'''4.1. Teksto en la Fundamento'''
 +
 
 +
60 Verbo ne estas ŝanĝata laŭ personoj nek nombroj; ekz. ''mi far|as, la patr|o far|as, ili far|as.''<br>
 +
<hr>
 +
 
 +
'''''[[Ekzerco 4.1.]]'''''
 +
 
 +
<hr>
 +
 
 +
 
 +
VERBAJ  FORMOJ:
 +
 
 +
a) '''La tempo estanta''' akceptas la finiĝon ''-as''; ekz. mi far|as.<br>
 +
b) '''La tempo estinta''' ''-is'': vi far|is, li far|is.<br>
 +
c) '''La tempo estonta''' ''-os'': ili far|os.<br>
 +
ĉ) '''La modo kondiĉa''' ''-us'': ŝi far|us.<br>
 +
d) '''La modo ordona'''  ''-u'': far|u, ni far|u.<br>
 +
e) '''La modo sendifina''' ''-i'': far|i.<br>
 
<br>
 
<br>
 +
<hr>
 +
 +
'''''[[Ekzerco 4.2.]]'''''
 +
 +
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
'''4.1. Teksto en la Fundamento - 1'''
+
'''4.2. Klarigoj pri la tempoj kaj la modoj de la verboj'''
 +
 
 +
En Esperanto estas tri ĉefaj tempoj de la verboj, alivorte tempoj, en kiuj la agado okazas.
 +
 
 +
- '''la estanta aŭ as-tempo''' estas la tempo de la nuno. ''Mi nun manĝ'as pomon.'' Ĝi estas ankaŭ la tempo de la kutimaj agoj: ''Mi studas matematikon.'', ''Mi legas krim-romanojn.''<br>
 +
 
 +
'''''ATENTU:''''' en multaj eŭropaj lingvoj oni emas uzi la as-tempon ankaŭ por estontaj agado:. ''Kiam mi renkontas lin, mi diras tion al li en kelkaj eŭropaj lingvoj.''; "Venontan someron ni iras al Ameriko.''. TIO NE ESTAS EBLA EN ESPERANTO. POR ESTONTAJ AGADOJ ONI EMAS UZI LA OS-TEMPON.
 +
 
 +
La as-tempo, kiel ni jam diris, indikas ankaŭ daŭrantajn agadojn: ''Mi ŝatas pomojn.''
 
<br>
 
<br>
 +
<hr>
 +
- '''la estonta aŭ os-tempo''' por aferoj okazontaj en la estonta tempo.
 +
<br>
 +
<hr>
 +
- '''la estinta aŭ is-tempo''' por agadoj okazintaj en la pasinta tempo. '''''ATENTU:''''' normale ne estas distingo en Esperanto inter la pluraj formoj de pasintaj tempoj de kelkaj eŭropaj lingvoj. Normale, ''Mi manĝis'' ankaŭ signifas: ''Mi jam estis manĝinta, kiam li venis.''. Sed se ekzistas problemoj pri komprenado oni povas helpi sin per la kumentitaj formoj aŭ per tempaj adverboj: ''Mi estis foririnta, kiam alvenis mia amiko.''; ''Mi jam foriris, kiam la aŭtobuso alvenis.''
 +
<br>
 +
<hr>
 +
En Esperanto ekzistas ankaŭ tri aliaj malĉefaj verboformoj:
  
14) Ĉiu prepozicio havas en Esperanto difinitan kaj konstantan signifon, kiu fiksas ĝian uzon; sed se ni devas uzi ian prepozicion kaj la rekta senco ne montras al ni, kiun prepozicion ni devas preni, tiam ni uzas la prepozicion ''je'', kiu memstaran signifonne havas; ekz. ĝoj|i je tio, rid|i je tio, enu|o je la patr|uj|o, mal|san|a je la okul|o|j.
+
- '''''nereala aŭ kondiĉa''''': io, kio okazus, se io alia okazus
La klareco neniel suferas pro tio, ĉar en ĉiuj lingvoj oni uzas en tiaj okazoj iun ajn prepozicion, se nur la uzado donis al ĝi sankcion; en la internacia lingvo ĉiam estas uzata en similaj okazoj nur la prepozicio ''je''.
+
  
Anstataŭ la prepozicio ''je'' oni povas ankaŭ uzi la akuzativon sen prepozicio, se oni timas nenian dusencaĵon.<br>
+
- ''''ordona formo'''' por ordoni fari ion
 +
 
 +
- '''''infinitiva aŭ sendifina  formo''''' (la verbo en sia primitiva plej simpla formo sen indiko pri persono aŭ tempo)
 +
 
 +
* Marko manĝ'us la pomon, se la pomo estUS matura. [Marko ne manĝas ĝin nun. Li povUS manĝi ĝin, sed oni devas vidi ĉu la pomo estas matura]. '''''ATENTU:''''' Multaj nordeŭropanoj insistas, ke en Esperanto oni uzu nur la simplajn us-formojn: se mi venus, se vi manĝus, ktp. ''ankaŭ kiam temas pri pasinta tempo.'' Alivorte ili diras, ke "Se hieraŭ mi venus, mi renkontus vin." Do, ili diras, oni ne uzu la formon: "Se hieraŭ mi estus veninta, mi estus renkontinta vin". Tio ne havas en Esperanto ian logikan bazon. Ĝi fontas el la neuzo de malsimplaj us-formoj en la germana kaj parencaj lingvoj.
 +
 
 +
*Marko, manĝ'u la pomon!  [ordono al Marko, ke li manĝu la pomon]
 +
 
 +
*Marko ne volas manĝ'i la pomon  [Marko ne volas, ke li mem manĝu la pomon]. '''''ATENTU:''''' En la okazo de "Marko ne volas, ke vi manĝu la pomon" oni ne povas uzi la infinitivon<br>
 
<br>
 
<br>
 +
<hr>
  
'''4.1.1. Teksto en la Fundamento - 2'''
+
''''''[[Ekzerco 4.3.]]'''''
  
''Ĉiuj prepozicioj per si mem postulas ĉiam nur la nominativon. Se ni iam post prepozicio uzas la akuzativon, la akuzativo tie dependas ne de la prepozicio, sed de aliaj kaŭzoj. Ekzemple: por esprimi direkton, ni aldonas al la vorto la finon “n”; sekve: tie (= en tiu loko), tien (= al tiu loko); tiel same ni ankaŭ diras: “la birdo flugis en la ĝardenon, sur la tablon”, kaj la vortoj “ĝardenon”, “tablon” staras tie ĉi en akuzativo ne ĉar la prepozicioj “en” kaj “sur” tion ĉi postulas, sed nur ĉar ni volis esprimi direkton, t. e. montri, ke la birdo sin ne trovis antaŭe en la ĝardeno aŭ sur la tablo kaj tie flugis, sed ke ĝi de alia loko flugis al la ĝardeno, al la tablo (ni volas montri, ke la ĝardeno kaj tablo ne estis la loko de la flugado, sed nur la celo de la flugado); en tiaj okazoj ni uzus la finiĝon “n” tute egale ĉu ia prepozicio starus aŭ ne. – Morgaŭ mi veturos Parizon (aŭ en Parizon).FE.28''<br>
+
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
'''4.2. Pri la prepozicioj'''
+
'''4.3. Verbaj adjektivoj kaj adverboj'''
  
Antaŭ ol antaŭeniri pri la diferenco inter “en la domo/en la domon” ni vidu, kiuj estas la prepozicioj. Ili estas la jenaj vortetoj:
+
Participoj (kaj gerundioj):
  
'''''al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra, trans.'''''
+
Estas du formoj de participo en la internacia lingvo, la deklinaciebla aŭ adjektiva, kaj la nedeklinaciebla aŭ adverba.
  
Ili estas uzataj por ligi la ĉirkaŭ-okazaĵojn de la ago al la frazo aŭ pli precize al la verbo. Bonvolu legi ĉi tion kaj traduki al via lingvo:
+
f) La participo aktiva prezenca finiĝas per ant: far|ant|a, far|ant|e.<br>
 +
g) La participo aktiva preterita per  int: far|int|a, far|int|e.<br>
 +
ĝ) La participo aktiva futura per ont: far|ont|a, far|ont|e.
  
:*Marko donas libro'''''n al''''' Jozefo.
+
h) La participo pasiva prezenca per at: far|at|a, far|at|e.<br>
:*'''''Anstataŭ''''' mi venos Marko.
+
ĥ) La participo pasiva preterita per it: far|it|a, far|it|e.<br>
:*Mi estas '''''antaŭ''''' la domo.
+
i) La participo pasiva futura per ot: far|ot|a, far|ot|e.
:*Mi naskiĝis antaŭ 20 jaroj.
+
 
:*La banko estas apud la poŝtoficejo.
+
Ĉiuj formoj de la pasivo estas formataj per helpo de responda formo de la verbo esti kaj prezenca aŭ preterita participo pasiva de la bezonata verbo, la prepozicio ĉe la pasivo estas de. Ekz. ŝi est|as am|at|a de ĉiu|j (participo prezenca: la afero fariĝas); la pord|o est|as ferm|at|a (participo preterita: la afero jam estas farita).<br>
:*Ĉe mia onklino mi fartas bone.
+
:*Ĉe la tablo estas 4 seĝoj.
+
:*Ĉirkaŭ la urbo estas aŭtovojo.
+
:*Kiom da pomoj vi volas?
+
:*Mi volas kilogramon da pomoj.
+
:*Jen la libroj de Marko.
+
:*Jen la teatraĵo de Ŝekspiro.
+
:*Mi iras de Londono al Parizo.
+
:*La spektaklo de hieraŭ.
+
:*La manĝado de pomoj fare de Marko.
+
:*Dum ĉi tiu monato mi vizitos la klubon.
+
:*Dum mi restas, vi ne foriru.
+
:*Mi estas ekster mia domo.
+
:*Mi iras el mia ĉambro kaj poste el mia domo.
+
:*Mi restas en mia domo.
+
:*Mi veturas ĝis Parizo.
+
:*Mi studos ĝis la posta jaro.
+
:*La seĝo estas inter la tablo kaj la fenestro.
+
:*Ni batalos kontraŭ la malamikoj.
+
:*La tabulo staras kontraŭ la muro.
+
:*Krom Petro venis Johano.
+
:*Venis ĉiuj geamikoj krom Johano.
+
:*Kun mi estas ĉiam mia fidela hundo.
+
:*Ni promenas laŭ la rivero.
+
:*Ni legas la Evangelion laŭ Marko.
+
:*Mi promenos malgraŭ la pluvo.
+
:*Mi tranĉas panon per tranĉilo.
+
:*Mi veturas al Parizo per aviadilo.
+
:*Mi donas al la infanoj po 2 pomojn.
+
:*Mi faras tion nur por vi.
+
:*Por lerni Esperanton oni devas studi ĝin.
+
:*Post la 5-a horo posttagmeze tiu vendejo estas fermita.
+
:*Vi marŝu post mi.
+
:*Ni marŝis preter la banko kaj atingis la poŝt-oficejon.
+
:*Cezaro verkis la libron “Pri la milito en Gaŭlujo”.
+
:*Mi ne volas paroli pri tio.
+
:*Pro la pruvo mi ne eliras.
+
:*Bedaŭrinde mi venis sen ombrelo.
+
:*La kato kuŝas sub la tablo.
+
:*La lampo pendas super la tablo.
+
:*La telero estas sur la tablo.
+
:*Ni iru tra la arbaro.
+
:*Ni loĝas trans la rivero.<br>
+
 
<br>
 
<br>
 
<hr>
 
<hr>
'''''[[Ekzerco 4.1.]]'''''
+
 
 +
'''''[[Ekzerco 4.4.]]'''''
 +
 
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
'''4.3. Pri 'je' kaj la -n'''
+
'''4.4. Kunmetitaj verboformoj'''
  
Principe ĉiuj prepozicioj povas esti anstataŭigataj per la prepozicio 'je' aŭ per la akuzativo, SE TIO NE KAŬZAS KOMPREN-PROBLEMOJN.
+
En Esperanto ekzistas tri verbaj formoj konsistantaj el la verbo 'esti' kaj verba adjektivo:
  
Ni prenu ekzemple la lastajn 5 frazojn kaj transformu ilin per 'je' kaj per la '-n':
+
- ''esti far'it'a'' antaŭe  [La pomo jam estas manĝ''it''a] aŭ [Mi estas manĝ''int''a la pomon]
  
*La kato kuŝas je la tablo. / La kato kuŝas la tablon.
+
- ''esti far'at'a'' nun  [La pomo nun estas manĝ''at''a]aŭ [Mi nun estas manĝ''ant''a la pomon]
*La lampo pendas je la tablo. / La lampo pendas la tablon.
+
 
*La telero estas je la tablo. La telero estas la tablon.
+
- ''esti far'ot'a'' poste [La pomo poste estas manĝ''ot''a] aŭ [Mi estas poste anĝ''ont''a la pomon]
*Ni iru je la arbaro. / Ni iru la arbaron.
+
 
*Ni loĝas je la rivero. / Ni loĝas la riveron.
+
 
 +
La verbo 'esti' povas aperi en iu ajn el siaj formoj: ''estis, estas, estos, estus, estu, esti.''
 +
 
 +
Kombinu la 6 formojn de la verbo ''esti'' listigitaj ĉi-supre kun la 3 formoj de verba adjektivo 'farinta/faranta/faronta'' aŭ ''farita/farata/farota'',  kaj traduku ilin al via nacia lingvo.
 +
 
 +
:...........farinta<br>
 +
Mi estis....faranta<br>
 +
:...........faronta<br>
 +
<br>
 +
 
 +
:...........farinta<br>
 +
Mi estas....faranta<br>
 +
:...........faronta<br>
 +
<br>
 +
 
 +
:...........farinta<br>
 +
Mi estos....faranta<br>
 +
:...........faronta<br>
 +
<br>
 +
 
 +
:...........farinta<br>
 +
Mi estus....faranta<br>
 +
:...........faronta<br>
 +
<br>
 +
 
 +
:...........farinta<br>
 +
Mi estu.....faranta<br>
 +
:...........faronta<br>
 +
<br>
 +
 
 +
:...........farinta<br>
 +
esti........faranta<br>
 +
:...........faronta<br>
 +
<br>
 +
 
 +
 
 +
kaj
 +
 
 +
:.................farita<br>
 +
La laboro estis...farata<br>
 +
:.................farota<br>
 +
<br>
 +
 
 +
:.................farita<br>
 +
La laboro estas...farata<br>
 +
:.................farota<br>
 +
<br>
 +
 
 +
:.................farita<br>
 +
La laboro estos...farata<br>
 +
:.................farota<br>
 +
<br>
 +
 
 +
:.................farita<br>
 +
La laboro estus...farata<br>
 +
:.................farota<br>
 +
<br>
 +
 
 +
:.................farita<br>
 +
La laboro estu....farata<br>
 +
:.................farota<br>
 +
<br>
 +
 
 +
 
 +
:.................farita<br>
 +
esti..............farata<br>
 +
:.................farota<br>
  
Ni vidas, ke tio NE eblas. Fakte la tre precizaj prepozicioj (sub, super, sur, tra kaj trans)  NE povas esti anstatŭigataj per la sence malpreciza 'je. Same la frazoj kun la -n estas komplete sensignifaj.
 
  
La prepozicio 'je' estas uzebla kiam la signifo estas malpreciza. La ekzemploj de la Fundamento estas klaraj: ĝoji je tio, ridi je tio, enuo je la patrujo, malsana je la okuloj.
 
Krome ĝi estas daŭre uzata por indiki la horojn: ni vidiĝos je la kvara (horo), ĉar oni sentas ke neniu alia prepozicio vere taŭgas (en la kvara, dum la kvara, ĉe la kvara....).
 
Same la -n estu uzata nur tre malofte je la loko de prepozicioj. Ĝi estas uzata por tempaj esprimoj: En la tria de februaro = La trian de februaro.; Dum la posta mateno = La postan matenon.  Kaj ĝi estas uzata por indiki atingon de loko al kiu oni moviĝas. Laŭ la Fundamento: Morgaŭ mi veturos Parizon (aŭ en Parizon). Pro tio la frazo "Ni iru la arbaron" estus komprenata kiel "ni iru en la arbaron" kaj ne "Ni iru tra la arbaro".<b>
 
 
<br>
 
<br>
 
<hr>
 
<hr>
'''''[[Ekzerco 4.2.]]'''''
+
 
 +
'''''[[Ekzerco 4.5.]]'''''
 +
 
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
  
 +
'''4.5. Kiu estas la uzo de la verbaj adverboj?'''
  
'''4.4. Akuzativo (-n) post prepozicioj'''
+
Kiu estas la uzo de la formoj verbaj kun finaĵoj de adverboj:<br>
  
Tio estas ĉiam metebla kiam temas pri prepozicio, kiu indikas lokon sed ne movon al tiu loko. Kompreneble la tuta frazo devas esprimi iun movon.
+
''farinte, farante, faronte, farite, farate, farote'''?
  
*Mi iras en la ĝardenon.
+
Klarigo per ekzemploj:
*Mi metas la libron sur la tablon.
+
 
*Mi veturas trans la riveron.
+
''La aktivaj''
*Ni venis antaŭ la domon.
+
 
*La birdo flugis en la ĉambron, kaj poste pluflugis en la ĉambro.<br>
+
Farinte ĉion, Marko eliras. = Post kiam Marko faris ĉion, Marko eliras.
 +
 
 +
Marŝante, Marko parolas telefone. = Marko marŝas kaj samtempe Marko parolas telefone./Dum
 +
Marko marŝas, Marko parolas telefone.
 +
 
 +
Marŝonte, Marko prenas sian marŝ-bastonon. = Antaŭ ol ekmarŝi, Marko prenas sian marŝ-bastonon.
 +
 
 +
''Nun la pasivaj:''
 +
 
 +
Manĝite de la kato, la muso mortis. = Ĉar li estis manĝita hieraŭ, tiam la muso mortis.
 +
 
 +
Manĝate  de la kato, la muso kriis laŭte. = Dum li estis manĝata de la kato, la muso laŭte kriis.
 +
 
 +
Manĝote de la kato, la muso provis forkuri. = Ĉar la kato manĝos ĝin, la muso provi forkuri.<br>
 +
<hr>
 +
<hr>
 +
'''''ATENTU: La subjekto de la frazo kun la adverba participo kaj la subjekto de la ĉefa frazo DEVAS esti la sama.'''''
 +
<hr>
 +
<hr>
 
<br>
 
<br>
 
<hr>
 
<hr>
'''''[[Ekzerco 4.3.]]'''''
+
'''''[[Ekzerco 4.6.]]'''''
 +
<hr>
 +
<br>
 +
'''4.6. Ĉu ekzistas verboj transitivaj kaj verboj netransitivaj en Esperanto?'''
  
 +
Klara respondo: NE! <br>
  
 +
'''''Sed la koncepto pri transitiveco estas utila por klarigi la fenomenon pri aldono de -n al la priagataj aĵoj aŭ homoj, anstataŭ uzi prepozicion. Tiu koncepto  validas ĉefe por homoj, kiuj havas similan fenomenon en sia lingvo kaj kutimas je tiu koncepto. Krome multaj vortaroj en naciaj lingvoj kaj ankaŭ en Esperanto kutimas aldoni la indikon "tr." aŭ "ntr."'''''
  
'''4.5. La prepozicioj kiel radikoj'''
+
En Esperanto la afero estas pli simpla. Ekzistas nur verboj kaj ilia signifo.
 +
Ni prenu kelkajn ekzemplojn:
  
''La prepozicioj el la vidpunkto de la ĝenerala lingvo estas ankaŭ radikoj, do pecoj de vortoj kun propra signifo.'' Pro tio ili estas uzataj ankaŭ kun la aldono de prefiksoj kaj sufiksoj.
+
:manĝi: per la dentoj maĉi en pecetojn ion kaj engluti tion ĝenerale por nutri sin
 +
:boli: varmiĝi  ĝis formiĝo de vaporbobeloj, kiuj krevas ĉe la surfaco.
  
Ni rerigardu nian liston:
+
Simple, kiam oni lernas la verbon oni devas lerni ties signifon.
  
al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra, trans.
+
Tio kombiniĝas kun alia regulo de Esperanto. Principe ĉiu frazo konsistas el:<br>
 +
1 - aganto/subjekto<br>
 +
2 - ago/verbo<br>
 +
3 - priagato/objekto/rekta komplemento/akuzativo<br>
 +
4 - aliaj ĉirkaŭaj cirkonstancoj (tempo, loko, maniero de la ago)<br>
  
La plej uzataj vortoj formitaj el prepozicioj estas:
+
La aganton oni rekonas, ĉar ĝi ne havas iun ajn aldonon al la simple substantiva ginaĵo (ekzemple: leono).<br>
  
aliĝi = membriĝi al iu kongreso, asocio, ktp.<br>
+
La ago finiĝas per verba finaĵo (-as, -is, -os, ktp., ekzemple manĝas)<br>
aliĝilo = formularo por aliĝi <br>
+
anstataŭi = esti ie antastaŭ iu alia<br>
+
anstataŭigi = meti iun ien anstataŭ iu alia<br>
+
antaŭen! = ni moviĝu al la direkto de la antaŭo<br>
+
apudigi = meti du aĵojn apude<br>
+
ĉirkaŭi = esti ĉirkaŭ io<br>
+
ĉirkaŭigi = meti sin ĉirkaŭ ion<br>
+
duma = provizora, dumtempa<br>
+
ekstere =  malinterne<br>
+
ene = interne<br>
+
enigi = enmeti<br>
+
ĝisi = adiaŭi, diri 'ĝis' <br>
+
kontraŭi = esti kontraŭ io aŭ iu<br>
+
kroma = plia<br>
+
kune = samtempe, samloke kun io aŭ iu<br>
+
peri = esti ilo por transdoni al iu la peton de alia<br>
+
peranto = tiu, per kiu oni povas fari ion kun aliaj homoj, tiu per kiu oni povas aboni gazetojn<br>
+
pori = voĉdoni por, esti por<br>
+
posteulo = tiuj, kiuj vivos post ni<br>
+
suben = al la subo<br>
+
  
Krome ĉiuj prepozicioj kombiniĝas kun verboj kaj formas kunmetitajn verbojn:
+
La priagaton oni devas ligi al la frazo per la litero –n en la fino de la vorto aŭ per prepozicio (je, al, ktp.) aŭ per adverba finaĵo. Ekzemple: leono manĝis gazelo-n aŭ je gazelo.<br>
  
aliri, eliri, eniri, trairi, transiri, preteriri, kuniri, antaŭiri, ĉirkaŭiri, laŭiri. <br>
+
La aliajn ĉirkaŭajn prepoziciojn same. Ekzemple: la unuan tagon fr la monato, vespere, dum la mateno, post kurado, ktp.
 +
 
 +
'''''Nun en la verboj kun la ĝusta signifo, ekzemple manĝas, la priagato, tio estas la aĵo pli rekte ligita al la verbo (Kion la leono maĉas kaj englutas?) preskaŭ ĉiam estas ligita al la frazo per la –n.'''''<br>
 +
 
 +
Pro tio ‘Leono manĝas gazelon.’ Estas ĝusta frazo en Esperanto kaj oni povas longigi ĝin per aliaj informoj: ‘Leono ĝoje manĝas gazelon matene sub la suno kun siaj kunleonoj.’ Atentu, ĉiu esprimo krom la aganto havas finaĵon aŭ prepozicion.
 +
 
 +
Se ni havas la frazon ‘La akvo bolas.’ Ni ne vere bezonas vorton kun –n, ĉar ne ekzistas aĵo koncernata de la ago krom la aganto (la akvo en nia ekzemplo), pro tio iom pli kompleta frazo estos ‘La akvo bolas matene en la kuirejo dum longa tempo.’
 +
 
 +
Tio estas ĉio, sed por alveni al ĝusta uzado ni bezonas koni la ĝustan signifon de la verboj kaj fari multajn ekzercojn.<br>
 +
<br>
 
<hr>
 
<hr>
'''''[[Ekzerco 4.4.]]'''''
+
'''''[[Ekzerco 4.7.]]'''''<br>
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
 +
'''''4.7. Uzo de la verbaj tempoj'''
 +
 +
'''La uzo de la verbotempoj prezentas malsamecon rilate al eŭropaj lingvoj nur pri la nerekta parolo'''''
 +
 +
'''''Nerekta parolo'''' estas subfrazo, kiu rerakontas ies diron, penson, opinion, decidon, demandon, rimarkon k.s. Ofte oni devas iom ŝanĝi la formon de la origina diro aŭ penso. Nerekta parolo diferencas de rekta parolo, t.e. senŝanĝa citaĵo, kiu ne estas subfrazo, kaj kiu do ne havas frazenkondukilon. Rekta parolo ofte aperas inter citiloj kaj post dupunkto.
 +
 +
Rekta parolo: Petro diris: “Mi volas doni ion al vi.”
 +
Nerekta parolo: Petro diris, ke li volas doni ion al mi.
 +
 +
Rekta parolo: Karlo demandis: “Ĉu vi volas iri kun mi?”
 +
Nerekta parolo: Karlo demandis, ĉu mi volas iri kun li.
 +
 +
Nerekta parolo ordinare estas ke-frazo aŭ demanda subfrazo. Tia subfrazo plej ofte rolas kiel objekto de verbo kiel diri, krii, pensi, scii, decidi, skribi, kompreni, rimarki, vidi, demandi, voli, aŭdi k.t.p.: Li diris, ke li estas feliĉa. Ŝi pensis, ke ŝi estas feliĉa.
 +
 +
Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel priskribo de vortoj kiel penso, decido, demando, timo k.t.p.: Li havis la penson, ke li estas feliĉa. La decido estis, ke Petro estu prezidanto. Ili faris la demandon, ĉu ili povas partopreni.
 +
 +
Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel subjekto de ŝajni, esti evidente, esti klare, esti (ne)eble, esti verŝajne k.s.: Ŝajnis, ke pluvas. Estis evidente, ke li ne estas feliĉa.
 +
 +
Iafoje alispeca subfrazo aŭ eĉ i-verbo povas esti nerekta parolo.
 +
 +
En nerekta parolo oni povas heziti pri verboformoj.
 +
 +
'''''[[Ankoraŭ pri nerekta parolo]]'''''
 +
 +
<hr>
 +
<br>
 
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj 4]]'''''
 
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj 4]]'''''

Kiel registrite je 06:16, 4 Jan. 2020




Ĉapitro 4-a:

Kaj jen aperas la ĉefa vorto, la verbo, kiu kuntenas la frazon.

4.1. Teksto en la Fundamento

60 Verbo ne estas ŝanĝata laŭ personoj nek nombroj; ekz. mi far|as, la patr|o far|as, ili far|as.


Ekzerco 4.1.



VERBAJ FORMOJ:

a) La tempo estanta akceptas la finiĝon -as; ekz. mi far|as.
b) La tempo estinta -is: vi far|is, li far|is.
c) La tempo estonta -os: ili far|os.
ĉ) La modo kondiĉa -us: ŝi far|us.
d) La modo ordona -u: far|u, ni far|u.
e) La modo sendifina -i: far|i.


Ekzerco 4.2.



4.2. Klarigoj pri la tempoj kaj la modoj de la verboj

En Esperanto estas tri ĉefaj tempoj de la verboj, alivorte tempoj, en kiuj la agado okazas.

- la estanta aŭ as-tempo estas la tempo de la nuno. Mi nun manĝ'as pomon. Ĝi estas ankaŭ la tempo de la kutimaj agoj: Mi studas matematikon., Mi legas krim-romanojn.

ATENTU: en multaj eŭropaj lingvoj oni emas uzi la as-tempon ankaŭ por estontaj agado:. Kiam mi renkontas lin, mi diras tion al li en kelkaj eŭropaj lingvoj.; "Venontan someron ni iras al Ameriko.. TIO NE ESTAS EBLA EN ESPERANTO. POR ESTONTAJ AGADOJ ONI EMAS UZI LA OS-TEMPON.

La as-tempo, kiel ni jam diris, indikas ankaŭ daŭrantajn agadojn: Mi ŝatas pomojn.


- la estonta aŭ os-tempo por aferoj okazontaj en la estonta tempo.


- la estinta aŭ is-tempo por agadoj okazintaj en la pasinta tempo. ATENTU: normale ne estas distingo en Esperanto inter la pluraj formoj de pasintaj tempoj de kelkaj eŭropaj lingvoj. Normale, Mi manĝis ankaŭ signifas: Mi jam estis manĝinta, kiam li venis.. Sed se ekzistas problemoj pri komprenado oni povas helpi sin per la kumentitaj formoj aŭ per tempaj adverboj: Mi estis foririnta, kiam alvenis mia amiko.; Mi jam foriris, kiam la aŭtobuso alvenis.


En Esperanto ekzistas ankaŭ tri aliaj malĉefaj verboformoj:

- nereala aŭ kondiĉa: io, kio okazus, se io alia okazus

- 'ordona formo' por ordoni fari ion

- infinitiva aŭ sendifina formo (la verbo en sia primitiva plej simpla formo sen indiko pri persono aŭ tempo)

  • Marko manĝ'us la pomon, se la pomo estUS matura. [Marko ne manĝas ĝin nun. Li povUS manĝi ĝin, sed oni devas vidi ĉu la pomo estas matura]. ATENTU: Multaj nordeŭropanoj insistas, ke en Esperanto oni uzu nur la simplajn us-formojn: se mi venus, se vi manĝus, ktp. ankaŭ kiam temas pri pasinta tempo. Alivorte ili diras, ke "Se hieraŭ mi venus, mi renkontus vin." Do, ili diras, oni ne uzu la formon: "Se hieraŭ mi estus veninta, mi estus renkontinta vin". Tio ne havas en Esperanto ian logikan bazon. Ĝi fontas el la neuzo de malsimplaj us-formoj en la germana kaj parencaj lingvoj.
  • Marko, manĝ'u la pomon! [ordono al Marko, ke li manĝu la pomon]
  • Marko ne volas manĝ'i la pomon [Marko ne volas, ke li mem manĝu la pomon]. ATENTU: En la okazo de "Marko ne volas, ke vi manĝu la pomon" oni ne povas uzi la infinitivon



'Ekzerco 4.3.



4.3. Verbaj adjektivoj kaj adverboj

Participoj (kaj gerundioj):

Estas du formoj de participo en la internacia lingvo, la deklinaciebla aŭ adjektiva, kaj la nedeklinaciebla aŭ adverba.

f) La participo aktiva prezenca finiĝas per ant: far|ant|a, far|ant|e.
g) La participo aktiva preterita per int: far|int|a, far|int|e.
ĝ) La participo aktiva futura per ont: far|ont|a, far|ont|e.

h) La participo pasiva prezenca per at: far|at|a, far|at|e.
ĥ) La participo pasiva preterita per it: far|it|a, far|it|e.
i) La participo pasiva futura per ot: far|ot|a, far|ot|e.

Ĉiuj formoj de la pasivo estas formataj per helpo de responda formo de la verbo esti kaj prezenca aŭ preterita participo pasiva de la bezonata verbo, la prepozicio ĉe la pasivo estas de. Ekz. ŝi est|as am|at|a de ĉiu|j (participo prezenca: la afero fariĝas); la pord|o est|as ferm|at|a (participo preterita: la afero jam estas farita).


Ekzerco 4.4.



4.4. Kunmetitaj verboformoj

En Esperanto ekzistas tri verbaj formoj konsistantaj el la verbo 'esti' kaj verba adjektivo:

- esti far'it'a antaŭe [La pomo jam estas manĝita] aŭ [Mi estas manĝinta la pomon]

- esti far'at'a nun [La pomo nun estas manĝata]aŭ [Mi nun estas manĝanta la pomon]

- esti far'ot'a poste [La pomo poste estas manĝota] aŭ [Mi estas poste anĝonta la pomon]


La verbo 'esti' povas aperi en iu ajn el siaj formoj: estis, estas, estos, estus, estu, esti.

Kombinu la 6 formojn de la verbo esti listigitaj ĉi-supre kun la 3 formoj de verba adjektivo 'farinta/faranta/farontafarita/farata/farota, kaj traduku ilin al via nacia lingvo.

...........farinta

Mi estis....faranta

...........faronta


...........farinta

Mi estas....faranta

...........faronta


...........farinta

Mi estos....faranta

...........faronta


...........farinta

Mi estus....faranta

...........faronta


...........farinta

Mi estu.....faranta

...........faronta


...........farinta

esti........faranta

...........faronta



kaj

.................farita

La laboro estis...farata

.................farota


.................farita

La laboro estas...farata

.................farota


.................farita

La laboro estos...farata

.................farota


.................farita

La laboro estus...farata

.................farota


.................farita

La laboro estu....farata

.................farota



.................farita

esti..............farata

.................farota




Ekzerco 4.5.




4.5. Kiu estas la uzo de la verbaj adverboj?

Kiu estas la uzo de la formoj verbaj kun finaĵoj de adverboj:

farinte, farante, faronte, farite, farate, farote'?

Klarigo per ekzemploj:

La aktivaj

Farinte ĉion, Marko eliras. = Post kiam Marko faris ĉion, Marko eliras.

Marŝante, Marko parolas telefone. = Marko marŝas kaj samtempe Marko parolas telefone./Dum Marko marŝas, Marko parolas telefone.

Marŝonte, Marko prenas sian marŝ-bastonon. = Antaŭ ol ekmarŝi, Marko prenas sian marŝ-bastonon.

Nun la pasivaj:

Manĝite de la kato, la muso mortis. = Ĉar li estis manĝita hieraŭ, tiam la muso mortis.

Manĝate de la kato, la muso kriis laŭte. = Dum li estis manĝata de la kato, la muso laŭte kriis.

Manĝote de la kato, la muso provis forkuri. = Ĉar la kato manĝos ĝin, la muso provi forkuri.



ATENTU: La subjekto de la frazo kun la adverba participo kaj la subjekto de la ĉefa frazo DEVAS esti la sama.





Ekzerco 4.6.



4.6. Ĉu ekzistas verboj transitivaj kaj verboj netransitivaj en Esperanto?

Klara respondo: NE!

Sed la koncepto pri transitiveco estas utila por klarigi la fenomenon pri aldono de -n al la priagataj aĵoj aŭ homoj, anstataŭ uzi prepozicion. Tiu koncepto validas ĉefe por homoj, kiuj havas similan fenomenon en sia lingvo kaj kutimas je tiu koncepto. Krome multaj vortaroj en naciaj lingvoj kaj ankaŭ en Esperanto kutimas aldoni la indikon "tr." aŭ "ntr."

En Esperanto la afero estas pli simpla. Ekzistas nur verboj kaj ilia signifo. Ni prenu kelkajn ekzemplojn:

manĝi: per la dentoj maĉi en pecetojn ion kaj engluti tion ĝenerale por nutri sin
boli: varmiĝi ĝis formiĝo de vaporbobeloj, kiuj krevas ĉe la surfaco.

Simple, kiam oni lernas la verbon oni devas lerni ties signifon.

Tio kombiniĝas kun alia regulo de Esperanto. Principe ĉiu frazo konsistas el:
1 - aganto/subjekto
2 - ago/verbo
3 - priagato/objekto/rekta komplemento/akuzativo
4 - aliaj ĉirkaŭaj cirkonstancoj (tempo, loko, maniero de la ago)

La aganton oni rekonas, ĉar ĝi ne havas iun ajn aldonon al la simple substantiva ginaĵo (ekzemple: leono).

La ago finiĝas per verba finaĵo (-as, -is, -os, ktp., ekzemple manĝas)

La priagaton oni devas ligi al la frazo per la litero –n en la fino de la vorto aŭ per prepozicio (je, al, ktp.) aŭ per adverba finaĵo. Ekzemple: leono manĝis gazelo-n aŭ je gazelo.

La aliajn ĉirkaŭajn prepoziciojn same. Ekzemple: la unuan tagon fr la monato, vespere, dum la mateno, post kurado, ktp.

Nun en la verboj kun la ĝusta signifo, ekzemple manĝas, la priagato, tio estas la aĵo pli rekte ligita al la verbo (Kion la leono maĉas kaj englutas?) preskaŭ ĉiam estas ligita al la frazo per la –n.

Pro tio ‘Leono manĝas gazelon.’ Estas ĝusta frazo en Esperanto kaj oni povas longigi ĝin per aliaj informoj: ‘Leono ĝoje manĝas gazelon matene sub la suno kun siaj kunleonoj.’ Atentu, ĉiu esprimo krom la aganto havas finaĵon aŭ prepozicion.

Se ni havas la frazon ‘La akvo bolas.’ Ni ne vere bezonas vorton kun –n, ĉar ne ekzistas aĵo koncernata de la ago krom la aganto (la akvo en nia ekzemplo), pro tio iom pli kompleta frazo estos ‘La akvo bolas matene en la kuirejo dum longa tempo.’

Tio estas ĉio, sed por alveni al ĝusta uzado ni bezonas koni la ĝustan signifon de la verboj kaj fari multajn ekzercojn.


Ekzerco 4.7.



4.7. Uzo de la verbaj tempoj

La uzo de la verbotempoj prezentas malsamecon rilate al eŭropaj lingvoj nur pri la nerekta parolo

Nerekta parolo' estas subfrazo, kiu rerakontas ies diron, penson, opinion, decidon, demandon, rimarkon k.s. Ofte oni devas iom ŝanĝi la formon de la origina diro aŭ penso. Nerekta parolo diferencas de rekta parolo, t.e. senŝanĝa citaĵo, kiu ne estas subfrazo, kaj kiu do ne havas frazenkondukilon. Rekta parolo ofte aperas inter citiloj kaj post dupunkto.

Rekta parolo: Petro diris: “Mi volas doni ion al vi.” Nerekta parolo: Petro diris, ke li volas doni ion al mi.

Rekta parolo: Karlo demandis: “Ĉu vi volas iri kun mi?” Nerekta parolo: Karlo demandis, ĉu mi volas iri kun li.

Nerekta parolo ordinare estas ke-frazo aŭ demanda subfrazo. Tia subfrazo plej ofte rolas kiel objekto de verbo kiel diri, krii, pensi, scii, decidi, skribi, kompreni, rimarki, vidi, demandi, voli, aŭdi k.t.p.: Li diris, ke li estas feliĉa. Ŝi pensis, ke ŝi estas feliĉa.

Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel priskribo de vortoj kiel penso, decido, demando, timo k.t.p.: Li havis la penson, ke li estas feliĉa. La decido estis, ke Petro estu prezidanto. Ili faris la demandon, ĉu ili povas partopreni.

Nerekta parolo ankaŭ aperas kiel subjekto de ŝajni, esti evidente, esti klare, esti (ne)eble, esti verŝajne k.s.: Ŝajnis, ke pluvas. Estis evidente, ke li ne estas feliĉa.

Iafoje alispeca subfrazo aŭ eĉ i-verbo povas esti nerekta parolo.

En nerekta parolo oni povas heziti pri verboformoj.

Ankoraŭ pri nerekta parolo



Aldona parto por anglalingvanoj 4