Ĉapitro 5-a: Malsamoj inter versioj

El La bona lingvo
Iri al: navigado, serĉi
(24 mezaj versioj de la sama uzanto ne montriĝas)
Linio 1: Linio 1:
* reiru al [[Lernolibro por Saŭthampton]]
+
* reiru al [[La gramatiko de lingvo sen gramatiko]]
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
'''Ĉapitro 5-a:'''
 
<br>
 
  
'''En la komenco estis la vorto'''
+
 
 +
'''Ĉapitro 5-a'''
 +
 
 +
'''''Kaj jen la prepozicioj aŭ pli kompreneble la funkciaj vortoj'''''
 +
<br>
 
<br>
 
<br>
  
'''5.1. Teskto el la Fundamento:'''
+
'''5.1. Teksto en la Fundamento - 1'''
 
<br>
 
<br>
  
11. Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpla kunigo de la vortoj (radikoj) (la ĉefa vorto staras en la fino); ili estas kune skribitaj kiel unu vorto, sed, en elementaj verkoj, disigitaj per streketoj (|)<br>
+
14) Ĉiu prepozicio havas en Esperanto difinitan kaj konstantan signifon, kiu fiksas ĝian uzon; sed se ni devas uzi ian prepozicion kaj la rekta senco ne montras al ni, kiun prepozicion ni devas preni, tiam ni uzas la prepozicion ''je'', kiu memstaran signifonne havas; ekz. ĝoj|i je tio, rid|i je tio, enu|o je la patr|uj|o, mal|san|a je la okul|o|j.
 +
La klareco neniel suferas pro tio, ĉar en ĉiuj lingvoj oni uzas en tiaj okazoj iun ajn prepozicion, se nur la uzado donis al ĝi sankcion; en la internacia lingvo ĉiam estas uzata en similaj okazoj nur la prepozicio ''je''.
  
1. La gramatikaj finiĝoj estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj. Ekz. vapor|ŝip|o estas formita de: vapor, ŝip kaj o (finiĝo de la substantivo).<br>
+
Anstataŭ la prepozicio ''je'' oni povas ankaŭ uzi la akuzativon sen prepozicio, se oni timas nenian dusencaĵon.<br>
 +
<br>
  
1. En leteroj kaj verkoj destinitaj por personoj jam povosciantaj la internacian lingvon, la streketoj inter la partoj de la vortoj ne estas uzataj. Ili celas ebligi al ĉiuj facile trovi en la vortaro la ĝustan sencon de ĉiu el la elementoj de la vorto kaj tiel ricevi ĝian plenan signifon, sen ia ajn antaŭa studo de la gramatiko.<br>
+
'''5.1.1. Teksto en la Fundamento - 2'''
  
''Vortoj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj; oni prenas ordinare la purajn radikojn, sed, se la bonsoneco aŭ la klareco postulas, oni povas ankaŭ preni la tutan vorton, t. e. la radikon kune kun ĝia gramatika finiĝo. Ekzemploj: skribtablo skribotablo (= tablo, sur kiu oni skribas); internacia (= kiu estas inter diversaj nacioj); tutmonda (= de la tuta mondo); unutaga (= kiu daŭras unu tagon); unuataga (= kiu estas en la unua tago); vaporŝipo (= ŝipo, kiu sin movas per vaporo); matenmanĝi, tagmanĝi, vespermanĝi; abonpago (= pago por la abono).FE.27''
+
''Ĉiuj prepozicioj per si mem postulas ĉiam nur la nominativon. Se ni iam post prepozicio uzas la akuzativon, la akuzativo tie dependas ne de la prepozicio, sed de aliaj kaŭzoj. Ekzemple: por esprimi direkton, ni aldonas al la vorto la finon “n”; sekve: tie (= en tiu loko), tien (= al tiu loko); tiel same ni ankaŭ diras: “la birdo flugis en la ĝardenon, sur la tablon”, kaj la vortoj “ĝardenon”, “tablon” staras tie ĉi en akuzativo ne ĉar la prepozicioj “en” kaj “sur” tion ĉi postulas, sed nur ĉar ni volis esprimi direkton, t. e. montri, ke la birdo sin ne trovis antaŭe en la ĝardeno sur la tablo kaj tie flugis, sed ke ĝi de alia loko flugis al la ĝardeno, al la tablo (ni volas montri, ke la ĝardeno kaj tablo ne estis la loko de la flugado, sed nur la celo de la flugado); en tiaj okazoj ni uzus la finiĝon “n” tute egale ĉu ia prepozicio starus aŭ ne. – Morgaŭ mi veturos Parizon (aŭ en Parizon).FE.28''<br>
 
<br>
 
<br>
  
'''5.2. Kunmetado de vortoj'''
+
'''5.2. Pri la prepozicioj'''
  
En Esperanto oni abunde kunmetas vortojn por formi novajn vortojn:  
+
Antaŭ ol antaŭeniri pri la diferenco inter “en la domo/en la domon” ni vidu, kiuj estas la prepozicioj. Ili estas la jenaj vortetoj:
  
skrib-  kaj tabl- = skrib-tablo/skribo-tablo<br>
+
'''''al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra, trans.'''''
fer- kaj voj- = fer-vojo/fero-vojo<br>
+
  
Oni kunmetas ĉiujn elementojn necesajn, por ke oni facile elparolu kaj bone komprenu.
+
Ili estas uzataj por ligi la ĉirkaŭ-okazaĵojn de la ago al la frazo aŭ pli precize al la verbo. Bonvolu legi ĉi tion kaj traduki al via lingvo:
  
La sola ĝenerala regulo estas, ke la ĉefa vorto estas en la fino: skribo-tablo' = 'tablo por skribi', 'fer-vojo' = 'vojo el fero'.
+
:*Marko donas libro'''''n al''''' Jozefo.
 
+
:*'''''Anstataŭ''''' mi venos Marko.
vaporŝipo = ŝipo funkcianta per vaporo <br>
+
:*Mi estas '''''antaŭ''''' la domo.
balenŝipo = ŝipo por (ĉasi) balenojn<br>
+
:*Mi naskiĝis antaŭ 20 jaroj.
rondiro = iro en rondo <br>
+
:*La banko estas apud la poŝtoficejo.
piediro = iro per piedoj<br>
+
:*Ĉe mia onklino mi fartas bone.
militiro = iro cele al milito<br>
+
:*Ĉe la tablo estas 4 seĝoj.
sangruĝo = ruĝo kiel sango<br>
+
:*Ĉirkaŭ la urbo estas aŭtovojo.
matenruĝo = ruĝo de la mateno<br>
+
:*Kiom da pomoj vi volas?
 
+
:*Mi volas kilogramon da pomoj.
Kompreneble al la kunmetita vorto oni rajtas aldoni ĉiajn finaĵojn:
+
:*Jen la libroj de Marko.
 
+
:*Jen la teatraĵo de Ŝekspiro.
''vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, vaporŝipi; rondiro, rondira, rondire, rondiri; piediro, piedira, piedire, piediri''
+
:*Mi iras de Londono al Parizo.
 
+
:*La spektaklo de hieraŭ.
Oni povas formi longegajn kunmetitajn vortojn, sed prefere oni limiĝu al du, maksimume tri elementoj. Pro tio skribotabloriparistedzinamikino prefere estu amikino de la edzino de skribotabloriparisto.
+
:*La manĝado de pomoj fare de Marko.
 +
:*Dum ĉi tiu monato mi vizitos la klubon.
 +
:*Dum mi restas, vi ne foriru.
 +
:*Mi estas ekster mia domo.
 +
:*Mi iras el mia ĉambro kaj poste el mia domo.
 +
:*Mi restas en mia domo.
 +
:*Mi veturas ĝis Parizo.
 +
:*Mi studos ĝis la posta jaro.
 +
:*La seĝo estas inter la tablo kaj la fenestro.
 +
:*Ni batalos kontraŭ la malamikoj.
 +
:*La tabulo staras kontraŭ la muro.
 +
:*Krom Petro venis Johano.
 +
:*Venis ĉiuj geamikoj krom Johano.
 +
:*Kun mi estas ĉiam mia fidela hundo.
 +
:*Ni promenas laŭ la rivero.
 +
:*Ni legas la Evangelion laŭ Marko.
 +
:*Mi promenos malgraŭ la pluvo.
 +
:*Mi tranĉas panon per tranĉilo.
 +
:*Mi veturas al Parizo per aviadilo.
 +
:*Mi donas al la infanoj po 2 pomojn.
 +
:*Mi faras tion nur por vi.
 +
:*Por lerni Esperanton oni devas studi ĝin.
 +
:*Post la 5-a horo posttagmeze tiu vendejo estas fermita.
 +
:*Vi marŝu post mi.
 +
:*Ni marŝis preter la banko kaj atingis la poŝt-oficejon.
 +
:*Cezaro verkis la libron “Pri la milito en Gaŭlujo”.
 +
:*Mi ne volas paroli pri tio.
 +
:*Pro la pruvo mi ne eliras.
 +
:*Bedaŭrinde mi venis sen ombrelo.
 +
:*La kato kuŝas sub la tablo.
 +
:*La lampo pendas super la tablo.
 +
:*La telero estas sur la tablo.
 +
:*Ni iru tra la arbaro.
 +
:*Ni loĝas trans la rivero.<br>
 
<br>
 
<br>
 +
<hr>
 +
'''''[[Ekzerco 5.1.]]'''''
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
  
'''''[[Ekzerco 5.1.]]'''''
+
'''5.3. Pri 'je' kaj la -n'''
  
 +
Principe ĉiuj prepozicioj povas esti anstataŭigataj per la prepozicio 'je' aŭ per la akuzativo, SE TIO NE KAŬZAS KOMPREN-PROBLEMOJN.
  
Ekzerco 5.2.
+
Ni prenu ekzemple la lastajn 5 frazojn kaj transformu ilin per 'je' kaj per la '-n':
  
Bonvolu legi la ĉi-subajn vortojn el la 42-a ekzerco de la Fundamento kaj bonvolu traduki ĝin al via lingvo.
+
*La kato kuŝas je la tablo. / La kato kuŝas la tablon.
 +
*La lampo pendas je la tablo. / La lampo pendas la tablon.
 +
*La telero estas je la tablo. /  La telero estas la tablon.
 +
*Ni iru je la arbaro. / Ni iru la arbaron.
 +
*Ni loĝas je la rivero. / Ni loĝas la riveron.
  
Sano = san-o
+
Ni vidas, ke tio NE eblas. Fakte la tre precizaj prepozicioj (sub, super, sur, tra kaj trans)  NE povas esti anstatŭigataj per la sence malpreciza 'je. Same la frazoj kun la -n estas komplete sensignifaj.
sana = san-a
+
sane, sani, sanu, saniga, saneco, sanilo, sanigi, saniĝi, sanejo, sanisto, sanulo, malsano, malsana, malsane, malsani, malsanulo, malsaniga, malsaniĝi, malsaneta, malsanema, malsanulejo, malsanulisto, malsanero, malsaneraro, sanigebla, sanigisto, sanigilo, resanigi, resaniĝanto, sanigilejo, sanigejo, malsanemulo, sanilaro, malsanaro, malsanulido, nesana, malsanado, sanulaĵo, malsaneco, malsanemeco, saniginda, sanilujo, sanigilujo, remalsano, remalsaniĝo, malsanulino, sanigista, sanigilista, sanilista, malsanulista k. t. p.
+
  
5.3 Aliaj klarigoj pri kunmetitaj vortoj
+
La prepozicio 'je' estas uzebla kiam la signifo estas malpreciza. La ekzemploj de la Fundamento estas klaraj: ĝoji je tio, ridi je tio, enuo je la patrujo, malsana je la okuloj.
 +
Krome ĝi estas daŭre uzata por indiki la horojn: ni vidiĝos je la kvara (horo), ĉar oni sentas ke neniu alia prepozicio vere taŭgas (en la kvara, dum la kvara, ĉe la kvara....).
 +
Same la -n estu uzata nur tre malofte je la loko de prepozicioj. Ĝi estas uzata por tempaj esprimoj: En la tria de februaro = La trian de februaro.; Dum la posta mateno = La postan matenon.  Kaj ĝi estas uzata por indiki atingon de loko al kiu oni moviĝas. Laŭ la Fundamento: Morgaŭ mi veturos Parizon (aŭ en Parizon). Pro tio la frazo "Ni iru la arbaron" estus komprenata kiel "ni iru en la arbaron" kaj ne "Ni iru tra la arbaro".<b>
 +
<br>
 +
<hr>
 +
'''''[[Ekzerco 5.2.]]'''''
 +
<hr>
 +
<br>
  
Tre disvastiĝinta estas en Esperanto la kunmetado de adjektiva radiko kaj substantiva radiko por formi kunmetitan vorton.
 
Ekzemple dika+fingro fariĝas dik-fingro. 
 
En la Plena ilustrita vortaro oni trovas:
 
dikfingro. Polekso. 
 
pieda dikfingro. Halukso.
 
etfingro. La malgranda fingro;
 
mezfingro. La plej longafingro, kiu troviĝas en la mezo.
 
  
Mi malkonsilas konstrui vortojn en tiu maniero. Estu “dika fingro”, “eta fingro” kaj “meza fingro”, malgraŭ la pluraj teorioj, kiuj provas klarigi, ke per tiu procedo oni formas vortojn kun aparta signifo. La realo estas, ke temas pri procedo funkcianta en la angla, kie oni helpas sin per la pozicio de la ĉefa akcento en la du-vorta vorto, kio en Espernato ne estas ebla.
 
  
 +
'''5.4. Akuzativo (-n) post prepozicioj'''
  
5.3.1. Kiel oni elparolas kunmetitajn vortojn
+
Tio estas ĉiam metebla kiam temas pri prepozicio, kiu indikas lokon sed ne movon al tiu loko. Kompreneble la tuta frazo devas esprimi iun movon.
  
Laŭ la ĝenerala regulo la ĉefa akcento de vaporŝipo estas sur la “i”: vaporŝIpo, sed en kunmetitaj vortoj oni emas konservi malplifortan akcenton ankaŭ sur la unua elemento en la loko, kie estis la originala akcento, do oni diras: vapOr-ŝIpo. Tio estas utila por komprenigi pli bone la sencon de la vorto: aŭtomobIl-akcidEnto, parEnc-kunvEno, piedpIlk-lUdo, mEmbro-kotIzo, ktp.
+
*Mi iras en la ĝardenon.
 
+
*Mi metas la libron sur la tablon.
5.3.2. Ligaj vokaloj kaj streketoj: ĉu aldoni aŭ ne aldoni?
+
*Mi veturas trans la riveron.
 
+
*Ni venis antaŭ la domon.
Skrib-tablo kaj skribo-tablo havas precize la saman signifon. Oni rajtas aldoni aŭ ne aldoni laŭ la propra sento pri prononcfacileco. Akv-knabo (knabo, kiu portas akvon) prezentas prononco-problemojn al multaj, kaj do ni aldonu la ligvokalon, por ke ĝi fariĝu Akvo-knabo.
+
*La birdo flugis en la ĉambron, kaj poste pluflugis en la ĉambro.<br>
 
+
Same validas pri la steketoj inter la partoj de unuopaj vortoj. Metu ilin se vi volas faciligi la komprenon de via leganto.
+
 
+
 
+
 
+
'''5.4. Nom-esprimoj en Esperanto ne estas kunmetitaj vortoj.'''
+
 
<br>
 
<br>
 +
<hr>
 +
'''''[[Ekzerco 5.3.]]'''''
  
''Doktoro Zamenhof'' estis granda homo.<br>
 
''La urbo Parizo'' estas bela urbo.<br>
 
''La monto Everest'' estas tre alta.<br>
 
  
En Esperanto vorto, kiu anoncas nomon, staras tuj antaŭ la nomo kaj ne bezonas ligantan prepozicion. <br>
 
'''''NE la doktoro de Zamenhof, la urbo de Parizo aŭ la monto de Everst! NE la Zamenhof-doktoro, la Parizo-urbo aŭ la Everet-monto.'''''
 
  
Ni prenas ĉi tiujn ekzemploj el Plena Manlibro de Esperanto.
+
'''5.5. La prepozicioj kiel radikoj'''
  
Tio estis en la monato Majo.FA3.18 La monato nomiĝas “Majo”. Majo estas identiga priskribo de la vorto monato.<br>
+
''La prepozicioj el la vidpunkto de la ĝenerala lingvo estas ankaŭ radikoj, do pecoj de vortoj kun propra signifo.'' Pro tio ili estas uzataj ankaŭ kun la aldono de prefiksoj kaj sufiksoj.
Esperantisto estas nomata ĉiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto.OV.238 <br>
+
Esperanto estas la propra nomo de la lingvo. Kvankam lingvon havas N-finaĵon, la identiga priskribo ne havu tiun finaĵon.<br>
+
Ĝis morgaŭ li devis ellerni parkere ĉiujn urbojn en la provinco Zelando.FA3.130<br>
+
La Florencano Angiolo Bronzino [anĝolo broncino] pentris tiun bildon.FA1.214<br>
+
Ni vizitis la urbon Parizo.<br>
+
La ĉefurbo de Britujo estas Londono, sed ankaŭ en Kanado kaj Usono oni havas urbojn Londono.<br>
+
La artikolo “la” estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj aŭ objektoj konataj.FE.27<br>
+
Tiu programero okazos en salono Zamenhof. La salono estas nomata “Zamenhof”.<br>
+
  
Identigaj priskriboj ofte aperas post titoloj kaj similaj esprimoj:
+
Ni rerigardu nian liston:
Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn.FE.18<br>
+
En la sekvanta mateno patro Giuseppe [ĝusepe] eliris.FA1.218<br>
+
Karlo vidis tie profesoron Paŭlo Jenkins.<br>
+
domo numero naŭdek-sep Rz.95 Ĉi tie naŭdek-sep estas identiga priskribo de numero, kaj numero similas al titolo. Sed krome la tuta esprimo numero naŭdek-sep siavice estas identiga priskribo de la vorto domo.<br>
+
  
Oni povas ofte enmeti kiu nomiĝas antaŭ identiga priskribo: lingvon, kiu nomiĝas Esperanto; provinco, kiu nomiĝas Zelando; urbon, kiu nomiĝas Parizo; profesoron, kiu nomiĝas Paŭlo Jenkins; urbojn, kiuj nomiĝas Londono.
+
al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra, trans.  
  
URL: http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/specialaj_priskriboj/identiga.html
+
La plej uzataj vortoj formitaj el prepozicioj estas:
  
'''''ATENTU: sub la premo de ĝermanaj lingvoj, laste de la angla, oni uzas plurajn neĝustaj formojn. Jen Ekzemploj: Zamenhof-strato, Ho-Chi-Min-urbo, Progreso kaj Libereco Partio. La ĝustaj ests Strato Zamenhof, urbo Ho-Chi-min, partio Progreso kaj Libereco.'''''
+
aliĝi = membriĝi al iu kongreso, asocio, ktp.<br>
 +
aliĝilo = formularo por aliĝi <br>
 +
anstataŭi = esti ie antastaŭ iu alia<br>
 +
anstataŭigi = meti iun ien anstataŭ iu alia<br>
 +
antaŭen! = ni moviĝu al la direkto de la antaŭo<br>
 +
apudigi = meti du aĵojn apude<br>
 +
ĉirkaŭi = esti ĉirkaŭ io<br>
 +
ĉirkaŭigi = meti sin ĉirkaŭ ion<br>
 +
duma = provizora, dumtempa<br>
 +
ekstere =  malinterne<br>
 +
ene = interne<br>
 +
enigi = enmeti<br>
 +
ĝisi = adiaŭi, diri 'ĝis' <br>
 +
kontraŭi = esti kontraŭ io aŭ iu<br>
 +
kroma = plia<br>
 +
kune = samtempe, samloke kun io aŭ iu<br>
 +
peri = esti ilo por transdoni al iu la peton de alia<br>
 +
peranto = tiu, per kiu oni povas fari ion kun aliaj homoj, tiu per kiu oni povas aboni gazetojn<br>
 +
pori = voĉdoni por, esti por<br>
 +
posteulo = tiuj, kiuj vivos post ni<br>
 +
suben = al la subo<br>
  
 +
Krome ĉiuj prepozicioj kombiniĝas kun verboj kaj formas kunmetitajn verbojn:
  
'''5.4. Transskribo de nomoj en Esperanto.'''
+
aliri, eliri, eniri, trairi, transiri, preteriri, kuniri, antaŭiri, ĉirkaŭiri, laŭiri. <br>
 +
<hr>
 +
'''''[[Ekzerco 5.4.]]'''''
 +
<hr>
 +
<br>
  
'''5.4.1. Tio, kion la Akademio de Esperanto diras'''
+
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj - 5]]'''''
  
OFICIALAJ INFORMOJ<br>
+
<hr>
Numero 22 - 2013 10 10<br>
+
<br>
Rekomendo de la Akademio pri la uzo de propraj nomoj<br>
+
 
+
ENKONDUKO
+
 
+
1.1 Ekzistas kaj estas praktike uzataj la jenaj tri sistemoj por trakti la proprajn nomojn en Esperanto:<br>
+
 
+
a) Plena esperantigo, jam tradicie uzata por multaj gravaj geografiaj nomoj (ekzemple Afriko, Nov-Jorko, Bulonjo-ĉe-Maro, Rejno, Himalajo) kaj por historie gravaj personoj (ekzemple Konfuceo, Julio Cezaro, Ŝekspiro). Plene esperantigitan propran nomon karakterizas kelkaj nepraj trajtoj:
+
 
+
1) Ĝia parola formo uzas nur la 28 Esperantajn sonojn, kiuj en ĝia skriba formo estas reprezentataj de la respektivaj Esperantaj literoj;
+
 
+
2) La nomo havas la finaĵon1 "-o" (kio estas nepra por ĉiuj Esperantaj substantivoj).2
+
 
+
3) Ĉe elparolo de la nomo oni sekvas la akcentajn regulojn de Esperanto.
+
 
+
Krome, en plenaj esperantigoj oni emas eviti sonkombinojn nekutimajn por Esperanto.
+
 
+
b) Parta esperantigo, kiun karakterizas la uzado de Esperantaj literoj prononcataj laŭ la reguloj de Esperanto, sed eventuale kun alia akcentado ol en Esperanta vorto (ekzemple Zamenhof, Gamal Abdel Naser kaj Ban Ki-mun).
+
 
+
c) Uzo de la originala skribo de la propra nomo (tradicie uzata nur se la originala nomo estas skribata per latinalfabetaj literoj, ekzemple Kálmán Kalocsay) aŭ iu pli-malpli akceptita sistemeca latinliterigo de la propraj nomoj, originale skribataj per alia skribosistemo (ekzemple ĉinaj propraj nomoj en pinjina transskribo, kiel Dèng Xiăopíng).
+
 
+
1.2 Aldone, esperantigo (ĉu plena aŭ parta) povas en tri malsamaj manieroj baziĝi sur alilingvaj versioj3 de la nomo:
+
 
+
a) Ĝi povas baziĝi sur la origina prononco de la nomo, ekzemple Ŝekspiro kaj Budapeŝto.
+
 
+
b) Ĝi povas baziĝi sur la origina skribo de la nomo, ekzemple Londono kaj Freŭdo.
+
 
+
c) Ĝi povas baziĝi sur la origina signifo de la nomo, ekzemple Nigra Maro kaj Bonaero.
+
Ofte estas uzata kompromiso inter du aŭ tri el ĉi tiuj esperantigo-manieroj, ekzemple Alzaco (bazita sur originaj skribo kaj prononco), Santiago de Ĉilio (bazita sur originaj skribo kaj signifo) kaj Nov-Jorko(bazita sur originaj signifo kaj prononco).
+
 
+
LA AKADEMIO KONSTATAS, KE:
+
 
+
2.1 Ĉiu el la tri sistemoj menciitaj sub 1.1 havas siajn proprajn relativajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn:
+
 
+
a) Plena esperantigo pli bone konformas al la spirito de la lingvo, estas facile uzebla parole, ebligas tujan kaj klaran derivadon kaj estas egale oportuna rilate al ĉiuj lingvoj kaj skribosistemoj. Tamen ĝi povas malfaciligi la rekonon de la esperantigita propra nomo; krome, ne ĉiam estas facile elekti la plej taŭgan plene Esperantan formon (ofte pri tio decidas nur la lingva tradicio).
+
 
+
b) Parta esperantigo ebligas facilan legon kaj elparolon de la nomo (se ne atenti pri la akcento, kies pozicio estas neniel indikita), sed manko de la Esperanta finaĵo ne ebligas al la propra nomo iĝi normala Esperanta vorto. Ĉi tiu sistemo estas uzata precipe por la lingvoj kaj skribosistemoj, kiuj uzas alfabeton alian, ol la latinan (kaj ties variaĵojn).
+
 
+
c) Uzo de la originalaj latinliteraj propraj nomoj ofte (sed ne ĉiam) ebligas facilan rekonon de la koncerna vorto en la skriba formo (precipe por tiuj, kies gepatra lingvo uzas variaĵon de la latina alfabeto), sed malebligas facilan derivadon kaj povas kaŭzi multajn problemojn kaj miskomprenojn ĉe la bezono pri ĝia parola uzo.
+
 
+
2.2 Pro la supre prezentitaj konsideroj nun ne eblas rekomendi unu solan ĉiam uzindan manieron trakti diversajn proprajn nomojn en Esperanto.
+
 
+
LA AKADEMIO REKOMENDAS:
+
 
+
3.1 Elektante kaj uzante iun el la prezentitaj sistemoj (depende de la bezonataj celoj en diversaj situacioj) oni ĉiam konsideru kaj pesu la eventualajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn, kiujn povas kaŭzi la uzo de ĉiu sistemo en ĉiu konkreta okazo.
+
 
+
3.2 Indas plu flegi kaj subteni la kutimon plene esperantigi ofte uzatajn proprajn nomojn, precipe kiam temas pri:
+
 
+
a) Ofte bezonataj kaj menciataj aferoj (ekzemple la komputil-rilataj nomoj Vindozo, Linukso, Guglo).
+
 
+
b) La propraj nomoj vaste konataj (ekzemple grandaj urboj aŭ aliaj geografiaĵoj; nomoj de eminentaj historiaj personoj, ekzemple Komenio, Voltero, Ejnŝtejno, Baĥo) aŭ ĉiuj ajn nomoj, por kiuj oni bezonas la eblon de facila derivado (ĉefe en scienco, ekzemple Galvano – galvanismo, Koŝio – koŝia vico).
+
 
+
c) La propraj nomoj ofte ripetataj en iu sama teksto (ekzemple la nomo de la ĉefobjekto en iu granda informa teksto aŭ la nomoj de la ĉefaj personoj de iu beletra verko; ekzemple sinjoro Tadeo).
+
 
+
3.3 Dum mankas ĝenerale akceptitaj principoj pri esperantigo de diverslingvaj propraj nomoj, ĉe eventuala esperantigo estas rekomendate sekvi la modelojn de la jam tradiciiĝintaj ekzemploj: interalie, ne ĉiam sufiĉas rekte transskribi la originalan elparolon per la Esperantaj literoj, aŭ simple kopii la skriban formon aldonante al ĝi la finaĵon "-o"; necesas zorgi, ke la rezulto estu ekvilibra rilate la prononcon, skribon, kaj laŭeble facilan rekoneblon. Traduki nomojn aŭ nompartojn eblas en ĉiuj okazoj, kiam la nomo aŭ nomparto havas travideblan signifon en sia origina formo; tamen tia tradukado estas klare preferinda al prononca-skriba adapto nur kiam temas pri nomoj, kies diverslingvaj versioj similas inter si pli laŭ la signifo ol laŭ la prononco kaj skribo (kiel ĉe Nigra Maro).
+
 
+
3.4 Krome, oni konsideru la fonetikajn apartaĵojn de Esperanto: la esperantigo ne entenu silabe elparolendajn konsonantojn (kiel la "r" en Brno4), kaj prefere oni evitu nekutimajn sonkombinojn, precipe se por multaj Esperanto-parolantoj estas malfacile prononce distingi ilin de iuj pli kutimaj sonkombinoj (kiel la "rŭ" en Rŭando5 aŭ la "ngk" en Hongkongo6, kiujn multaj prononcus same kiel "ru" kaj "nk").
+
 
+
3.5 Kiam temas pri relative novaj aŭ malmulte konataj esperantigoj (tamen nepre bezonataj en iu konkreta okazo pro la supre prezentitaj konsideroj), oni laŭeble menciu la originalan formon de la nomo parenteze aŭ piednote por eviti miskomprenon.
+
 
+
3.6 La neesperantigitajn proprajn nomojn laŭeble akompanu prononc-indiko konforma al la jenaj postuloj:
+
 
+
a) La prononc-indiko estu prezentita tuj ĉe la unua apero de la propra nomo inter rektaj aŭ rondaj krampoj per minusklaj literoj.
+
 
+
b) La prononc-indiko principe uzu nur la Esperantajn literojn (en la okazo de manko de ĝusta
+
Esperanta sono responda al la alilingva oni prezentu la plej proksiman Esperantan sonon, eĉ se tiel oni nur proksimume transdonas la originalan prononcon kaj perdas iujn informojn).
+
 
+
c) Por indiki la akcenton oni prefere uzu la dekstran tipografian kornon super la akcentata vokalo (tio estas la modelo prezentita en la Fundamento), ekzemple [gastón varengjén]; en la okazoj, kiam ĝia uzo prezentas malfacilaĵon, oni prezentu la akcentatan vokalon majuskle (ekzemple [gastOn varengjEn]).
+
 
+
Rimarko 3.6.1. Kiam tio povas esti utila, precipe en fakaj aŭ enciklopediecaj tekstoj, oni povas libere prezenti diverslingvajn proprajn nomojn ankaŭ en la origina formo, eĉ se ili uzas nelatinliteran skribon. Okaze de nelatinlitera skribo estas tamen dezirinde provizi ilin ankaŭ per latinlitera formo (plene aŭ parte esperantigita) aŭ per prononc-indiko.
+
 
+
Rimarko 3.6.2. En specialaj okazoj, kiam la prezento de ĝusta prononco estas aparte grava, oni povas prezenti ankaŭ aliformajn prononc-indikojn (ekzemple per la uzo de la Internacia Fonetika Alfabeto aŭ iuj aldonaj tipografiaj signoj kaj rimedoj), tamen oni konsciu, ke la sola sistemo egale komprenebla por ĉiuj esperantistoj estas la uzo de la Esperantaj literoj.
+
 
+
3.7 Ĉiu esperantisto povas mem decidi kiuforme uzi sian nomon en la Esperanta medio. Sed oni konsciu, ke formo, kiu ne estas almenaŭ parte esperantigita, ĉiam estos konsiderata kiel fremdaĵo en Esperanta teksto kaj povas esti misprononcita aŭ iel misformita okaze de kopiado aŭ alia reuzo de tiu nomo.
+
 
+
4. Ĉi tiu rekomendo plene anstataŭas la antaŭajn Rekomendojn pri propraj nomoj de la Akademio de Esperanto de la jaro 1989 (el la Aktoj de la Akademio III, 1975 – 1991, Oficiala Bulteno de la Akademio de Esperanto, n-ro 11). Tiuj antaŭaj rekomendoj do perdas sian statuson de validaj rekomendoj de la Akademio de Esperanto.
+
 
+
1 Notu ke kiam finaĵo aldoniĝas al iu vortobazo en Esperanto, tiu vortobazo ĉiam devas havi almenaŭ unu silabon. Tial, ekzemple, oni konsideru la nomon Bo ne plena esperantigo, sed nur parta esperantigo.
+
 
+
2 Ĉi tiu regulo ne validas por citaĵecaj nomoj, ekzemple la nomo de la komedio Kiel plaĉas al vi de Ŝekspiro. Sub ĉi tiun fenomenon de citaĵecaj nomoj oni ankaŭ klasigu la uzon de nesubstantivaj Esperantaj vortoj kiel propraj nomoj, ekzemple la nomojn Amplifiki kaj Kore de Esperantaj muzikgrupoj. Tiaj citaĵecaj nomoj eĉ povas enteni skribsignojn kutime ne renkontatajn ene de vortoj; ekzemplo estas la krisigno en la nomo lernu!.
+
 
+
3 La esperantigo povas baziĝi ne nur sur la origina lingvo de la nomo aŭ (ĉe geografiaj nomoj) sur la lingvo parolata en la nomata loko, sed sur diverslingvaj formoj: ekzemple, la Esperanta nomo Kopenhago de la dana ĉefurbo baziĝas ne sur ĝia dana nomo København [kebmháŭn], sed sur ĝiaj nomoj en multaj aliaj eŭropaj lingvoj.
+
 
+
4 Preferinda povus esti la formo Bruno laŭ la germana kaj latina nomoj de tiu urbo (temas pri la dua plej granda urbo de Ĉeĥujo).
+
 
+
5 Preferinda estas la formo Ruando (temas pri la afrika ŝtato).
+
 
+
6 Preferinda estas la formo Honkongo (temas pri speciala administra parto de Ĉinujo).
+
 
+
Kromdeklaro pri la nomoj Zamenhof kaj Vaŝington
+
 
+
La Akademio de Esperanto, lige kun sia esploro pri la skribado de diversgrade esperantigitaj propraj nomoj, rekonsideris rimarkon IV en la Oka Oficiala Aldono al la Universala Vortaro. La rimarko aperis en sekcio I(B) de la Aldono:
+
“B) 2 propraj nomoj
+
Paŭl/o
+
Zamenhof
+
 
+
RIM.IV. La nomo Zamenhof komence estis uzata kun apostrofo (ekzemple en la “Unua Libro”); en la Fundamento (fine de la Antaŭparolo) ĝi aperas sen apostrofo, tiel same kiel la virnomo Vaŝington (12, 19). Dume oni trovas en la U.V., ĉe an/, la urbonomon Nov-Jork sen apostrofo, sed en la ekzercaro (37, L. 1) troviĝas Nov-Jorko, kie ne povas temi pri preseraro. Fakte temas pri neesprimita licenco al la 16a Regulo pri apostrofado de substantivoj, licenco, laŭ kiu ĉe propraj nomoj povas esti forlasata ne nur la finaĵo de l’ substantivo, sed ankaŭ la apostrofo mem.”
+
(Fonto: Aktoj de la Akademio II, 1968-1974, p. 12.)
+
 
+
La Akademio ĉi-pere nuligas tiun licencan interpreton de la apero de senapostrofaj Zamenhof kaj Vaŝington en la Fundamento kaj konstatas, ke tiuj nomformoj estas rigardendaj kiel nur parte esperantigitaj.
+
 
+
La estraro de la Akademio de Esperanto kaj la direktoro de la Sekcio pri Prononco: Christer Kiselman, prezidanto; Brian Moon, vicprezidanto; Probal Dasgupta, vicprezidanto kaj direktoro de la Sekcio pri Prononco; Renato Corsetti, sekretario.
+
 
+
5.4.2. Nomoj konsistantaj el du partoj
+
 
+
En naciaj lingvoj en la latina alfabeto ekzistas multaj nomoj konsistanta el du partoj: Tel Aviv, Addis Abeba, Hong Kong, San Marino, São Paulo, ktp. Kiuj estas skribitaj ĝuste tiel, ĉar en la originalaj lingvoj ili konsistas el du partoj, kiujn neniu eksterlandano povas distingi kiel tiajn.
+
 
+
En Esperanto pro la logiko de la lingvo kaj des pli pro la aldono de la finaĵoj ili funkcias kiel unu vorto, kaj do estas oportune skribi ilin kiel unu vorton:
+
Telavivo, Adisabebo, Hongkongo, Sanmarino, Saopaŭlo, ktp.
+
Tio igas la uzon de la adjketivaj formoj tre normalaj: telaviva, adisabeba, hongkonga, sanmarina, saopaŭla.
+
 
+
En la franca ekzistas multaj nomoj el tri elementoj, sed ili estas skribataj kun streketoj: ekzemple Choisy-le-Roi, kiun ni konsilas skribi per unu vorto: Ŝŭasileruao.
+
Alia serio de nomoj konsistas el tri elemento, el kiuj la lastaj du estas geografia priskribo pri la loko, ekzemple Boulogne sur Mer. Ilin oni povas facile uzi se oni tradukas la du lastajn elmentojn: ekzemple  Bulonjo ĉe maro. Same en la germana: Frankfurt am Main = Frankfurto ĉe Majno.
+
 
+
Ekzerco 5.2.
+
 
+
Bonvolu legi la ĉi-subajn nomojn en la latina skribo kaj ĉefe en la angla formo kaj provu esperantigi ilin laŭ via prefero.
+
  
George Washington
+
'''''iru al la [[ĉapitro 6-a]]'''''<br>
Madeleine K. Albright
+
'''''reiru al la [[ĉapitro 4-a]]'''''
Bach
+
Mohamed El-Baradei
+
Stephen Barr
+
Edward Bernays
+
John Burns
+
Bush
+
Carter
+
John Dewey
+
Michael J. Glennon
+
Andrew Jackson
+
Janet Jackson
+
Lahey Clinic
+
John Lewis Gaddis
+
Bermuda
+
Boston
+
British Cayman Islands
+
Cambridge
+
Chechnya
+
Deep South
+
Florida
+
Genève
+
Grozny
+
Hanoi
+
Kyoto
+
London
+
Stoke on Trent
+
Rostov na Donu
+
Aix-en-Provence
+
Pfaffenhofen an der Glonn
+

Kiel registrite je 16:33, 6 Jan. 2021




Ĉapitro 5-a

Kaj jen la prepozicioj aŭ pli kompreneble la funkciaj vortoj

5.1. Teksto en la Fundamento - 1

14) Ĉiu prepozicio havas en Esperanto difinitan kaj konstantan signifon, kiu fiksas ĝian uzon; sed se ni devas uzi ian prepozicion kaj la rekta senco ne montras al ni, kiun prepozicion ni devas preni, tiam ni uzas la prepozicion je, kiu memstaran signifonne havas; ekz. ĝoj|i je tio, rid|i je tio, enu|o je la patr|uj|o, mal|san|a je la okul|o|j. La klareco neniel suferas pro tio, ĉar en ĉiuj lingvoj oni uzas en tiaj okazoj iun ajn prepozicion, se nur la uzado donis al ĝi sankcion; en la internacia lingvo ĉiam estas uzata en similaj okazoj nur la prepozicio je.

Anstataŭ la prepozicio je oni povas ankaŭ uzi la akuzativon sen prepozicio, se oni timas nenian dusencaĵon.

5.1.1. Teksto en la Fundamento - 2

Ĉiuj prepozicioj per si mem postulas ĉiam nur la nominativon. Se ni iam post prepozicio uzas la akuzativon, la akuzativo tie dependas ne de la prepozicio, sed de aliaj kaŭzoj. Ekzemple: por esprimi direkton, ni aldonas al la vorto la finon “n”; sekve: tie (= en tiu loko), tien (= al tiu loko); tiel same ni ankaŭ diras: “la birdo flugis en la ĝardenon, sur la tablon”, kaj la vortoj “ĝardenon”, “tablon” staras tie ĉi en akuzativo ne ĉar la prepozicioj “en” kaj “sur” tion ĉi postulas, sed nur ĉar ni volis esprimi direkton, t. e. montri, ke la birdo sin ne trovis antaŭe en la ĝardeno aŭ sur la tablo kaj tie flugis, sed ke ĝi de alia loko flugis al la ĝardeno, al la tablo (ni volas montri, ke la ĝardeno kaj tablo ne estis la loko de la flugado, sed nur la celo de la flugado); en tiaj okazoj ni uzus la finiĝon “n” tute egale ĉu ia prepozicio starus aŭ ne. – Morgaŭ mi veturos Parizon (aŭ en Parizon).FE.28

5.2. Pri la prepozicioj

Antaŭ ol antaŭeniri pri la diferenco inter “en la domo/en la domon” ni vidu, kiuj estas la prepozicioj. Ili estas la jenaj vortetoj:

al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra, trans.

Ili estas uzataj por ligi la ĉirkaŭ-okazaĵojn de la ago al la frazo aŭ pli precize al la verbo. Bonvolu legi ĉi tion kaj traduki al via lingvo:

  • Marko donas libron al Jozefo.
  • Anstataŭ mi venos Marko.
  • Mi estas antaŭ la domo.
  • Mi naskiĝis antaŭ 20 jaroj.
  • La banko estas apud la poŝtoficejo.
  • Ĉe mia onklino mi fartas bone.
  • Ĉe la tablo estas 4 seĝoj.
  • Ĉirkaŭ la urbo estas aŭtovojo.
  • Kiom da pomoj vi volas?
  • Mi volas kilogramon da pomoj.
  • Jen la libroj de Marko.
  • Jen la teatraĵo de Ŝekspiro.
  • Mi iras de Londono al Parizo.
  • La spektaklo de hieraŭ.
  • La manĝado de pomoj fare de Marko.
  • Dum ĉi tiu monato mi vizitos la klubon.
  • Dum mi restas, vi ne foriru.
  • Mi estas ekster mia domo.
  • Mi iras el mia ĉambro kaj poste el mia domo.
  • Mi restas en mia domo.
  • Mi veturas ĝis Parizo.
  • Mi studos ĝis la posta jaro.
  • La seĝo estas inter la tablo kaj la fenestro.
  • Ni batalos kontraŭ la malamikoj.
  • La tabulo staras kontraŭ la muro.
  • Krom Petro venis Johano.
  • Venis ĉiuj geamikoj krom Johano.
  • Kun mi estas ĉiam mia fidela hundo.
  • Ni promenas laŭ la rivero.
  • Ni legas la Evangelion laŭ Marko.
  • Mi promenos malgraŭ la pluvo.
  • Mi tranĉas panon per tranĉilo.
  • Mi veturas al Parizo per aviadilo.
  • Mi donas al la infanoj po 2 pomojn.
  • Mi faras tion nur por vi.
  • Por lerni Esperanton oni devas studi ĝin.
  • Post la 5-a horo posttagmeze tiu vendejo estas fermita.
  • Vi marŝu post mi.
  • Ni marŝis preter la banko kaj atingis la poŝt-oficejon.
  • Cezaro verkis la libron “Pri la milito en Gaŭlujo”.
  • Mi ne volas paroli pri tio.
  • Pro la pruvo mi ne eliras.
  • Bedaŭrinde mi venis sen ombrelo.
  • La kato kuŝas sub la tablo.
  • La lampo pendas super la tablo.
  • La telero estas sur la tablo.
  • Ni iru tra la arbaro.
  • Ni loĝas trans la rivero.



Ekzerco 5.1.



5.3. Pri 'je' kaj la -n

Principe ĉiuj prepozicioj povas esti anstataŭigataj per la prepozicio 'je' aŭ per la akuzativo, SE TIO NE KAŬZAS KOMPREN-PROBLEMOJN.

Ni prenu ekzemple la lastajn 5 frazojn kaj transformu ilin per 'je' kaj per la '-n':

  • La kato kuŝas je la tablo. / La kato kuŝas la tablon.
  • La lampo pendas je la tablo. / La lampo pendas la tablon.
  • La telero estas je la tablo. / La telero estas la tablon.
  • Ni iru je la arbaro. / Ni iru la arbaron.
  • Ni loĝas je la rivero. / Ni loĝas la riveron.

Ni vidas, ke tio NE eblas. Fakte la tre precizaj prepozicioj (sub, super, sur, tra kaj trans) NE povas esti anstatŭigataj per la sence malpreciza 'je. Same la frazoj kun la -n estas komplete sensignifaj.

La prepozicio 'je' estas uzebla kiam la signifo estas malpreciza. La ekzemploj de la Fundamento estas klaraj: ĝoji je tio, ridi je tio, enuo je la patrujo, malsana je la okuloj. Krome ĝi estas daŭre uzata por indiki la horojn: ni vidiĝos je la kvara (horo), ĉar oni sentas ke neniu alia prepozicio vere taŭgas (en la kvara, dum la kvara, ĉe la kvara....). Same la -n estu uzata nur tre malofte je la loko de prepozicioj. Ĝi estas uzata por tempaj esprimoj: En la tria de februaro = La trian de februaro.; Dum la posta mateno = La postan matenon. Kaj ĝi estas uzata por indiki atingon de loko al kiu oni moviĝas. Laŭ la Fundamento: Morgaŭ mi veturos Parizon (aŭ en Parizon). Pro tio la frazo "Ni iru la arbaron" estus komprenata kiel "ni iru en la arbaron" kaj ne "Ni iru tra la arbaro".


Ekzerco 5.2.




5.4. Akuzativo (-n) post prepozicioj

Tio estas ĉiam metebla kiam temas pri prepozicio, kiu indikas lokon sed ne movon al tiu loko. Kompreneble la tuta frazo devas esprimi iun movon.

  • Mi iras en la ĝardenon.
  • Mi metas la libron sur la tablon.
  • Mi veturas trans la riveron.
  • Ni venis antaŭ la domon.
  • La birdo flugis en la ĉambron, kaj poste pluflugis en la ĉambro.



Ekzerco 5.3.


5.5. La prepozicioj kiel radikoj

La prepozicioj el la vidpunkto de la ĝenerala lingvo estas ankaŭ radikoj, do pecoj de vortoj kun propra signifo. Pro tio ili estas uzataj ankaŭ kun la aldono de prefiksoj kaj sufiksoj.

Ni rerigardu nian liston:

al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra, trans.

La plej uzataj vortoj formitaj el prepozicioj estas:

aliĝi = membriĝi al iu kongreso, asocio, ktp.
aliĝilo = formularo por aliĝi
anstataŭi = esti ie antastaŭ iu alia
anstataŭigi = meti iun ien anstataŭ iu alia
antaŭen! = ni moviĝu al la direkto de la antaŭo
apudigi = meti du aĵojn apude
ĉirkaŭi = esti ĉirkaŭ io
ĉirkaŭigi = meti sin ĉirkaŭ ion
duma = provizora, dumtempa
ekstere = malinterne
ene = interne
enigi = enmeti
ĝisi = adiaŭi, diri 'ĝis'
kontraŭi = esti kontraŭ io aŭ iu
kroma = plia
kune = samtempe, samloke kun io aŭ iu
peri = esti ilo por transdoni al iu la peton de alia
peranto = tiu, per kiu oni povas fari ion kun aliaj homoj, tiu per kiu oni povas aboni gazetojn
pori = voĉdoni por, esti por
posteulo = tiuj, kiuj vivos post ni
suben = al la subo

Krome ĉiuj prepozicioj kombiniĝas kun verboj kaj formas kunmetitajn verbojn:

aliri, eliri, eniri, trairi, transiri, preteriri, kuniri, antaŭiri, ĉirkaŭiri, laŭiri.


Ekzerco 5.4.



Aldona parto por anglalingvanoj - 5



iru al la ĉapitro 6-a
reiru al la ĉapitro 4-a