Ĉapitro 6-a: Malsamoj inter versioj

El La bona lingvo
Iri al: navigado, serĉi
(11 mezaj versioj de la sama uzanto ne montriĝas)
Linio 1: Linio 1:
* reiru al [[Lernolibro por Saŭthampton]]
+
* reiru al [[La gramatiko de lingvo sen gramatiko]]
 
<hr>
 
<hr>
 +
<br>
 +
'''Ĉapitro 6-a:'''
 
<br>
 
<br>
  
'''Ĉapitro 6-a'''
+
'''vortoj kaj ludoj per vortoj'''
 
+
'''Sistemo en la sistemo'''
+
 
<br>
 
<br>
 
<br>
 
<br>
  
'''6.1. Teksto en la Fundamento'''
+
'''6.1. Teksto el la Fundamento - 1'''
 +
<br>
  
''ia, ial, iam, ie, iel, ies, io, iom, iu.''
+
11) Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpla kunigo de la vortoj (radikoj) (la ĉefa vorto staras en la fino); ili estas kune skribitaj kiel unu vorto, sed, en elementaj verkoj, disigitaj per streketoj (|)<br>
  
''– La montritajn naŭ vortojn ni konsilas bone ellerni, ĉar el ili ... povas jam fari al si grandan serion da aliaj pronomoj kaj adverboj. <br>''
+
1. La gramatikaj finiĝoj estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj. Ekz. vapor|ŝip|o estas formita de: vapor, ŝip kaj o (finiĝo de la substantivo).<br>
''Se ni aldonas al ili la literon “k”, ni ricevas vortojn demandajn aŭ rilatajn: kia, kial, kiam, kie, kiel, kies, kio, kiom, kiu. <br>''
+
 
''Se ni aldonas la literon “t”, ni ricevas vortojn montrajn: tia, tial, tiam, tie, tiel, ties, tio, tiom, tiu.<br> ''
+
1. En leteroj kaj verkoj destinitaj por personoj jam povosciantaj la internacian lingvon, la streketoj inter la partoj de la vortoj ne estas uzataj. Ili celas ebligi al ĉiuj facile trovi en la vortaro la ĝustan sencon de ĉiu el la elementoj de la vorto kaj tiel ricevi ĝian plenan signifon, sen ia ajn antaŭa studo de la gramatiko.<br>
''Aldonante la literon “ĉ”, ni ricevas vortojn komunajn: ĉia, ĉial, ĉiam, ĉie, ĉiel, ĉies, ĉio, ĉiom, ĉiu.<br> ''
+
 
''Aldonante la prefikson “nen”, ni ricevas vortojn neajn: nenia, nenial, neniam, nenie, neniel, nenies, nenio, neniom, neniu. <br>''
+
''Vortoj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj; oni prenas ordinare la purajn radikojn, sed, se la bonsoneco aŭ la klareco postulas, oni povas ankaŭ preni la tutan vorton, t. e. la radikon kune kun ĝia gramatika finiĝo. Ekzemploj: skribtablo aŭ skribotablo (= tablo, sur kiu oni skribas); internacia (= kiu estas inter diversaj nacioj); tutmonda (= de la tuta mondo); unutaga (= kiu daŭras unu tagon); unuataga (= kiu estas en la unua tago); vaporŝipo (= ŝipo, kiu sin movas per vaporo); matenmanĝi, tagmanĝi, vespermanĝi; abonpago (= pago por la abono).<sup> FE.27</sup>''
''Aldonante al la vortoj montraj la vorton “ĉi”, ni ricevas montron pli proksiman; ekzemple: tie (pli malproksima), tie ĉi (aŭ ĉi tiu) (pli proksima); tie (malproksime), tie ĉi aŭ ĉi tie (proksime). <br>''
+
''Aldonante al la vortoj demandaj la vorton “ajn”, ni ricevas vortojn sendiferencajn: kia ajn, kial ajn, kiam ajn, kie ajn, kiel ajn, kies ajn, kio ajn, kiom ajn, kiu ajn. <br>''
+
''Ekster ...  el la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj (sufiksoj); ekzemple: tiama, ĉiama, kioma, tiea, ĉi-tiea, tieulo, tiamulo k. t. p. (= kaj tiel plu).FE.30<br>''
+
 
<br>
 
<br>
 
<br>
 
<br>
  
13. En frazoj respondantaj al la demando “kien”, la vortoj ricevas la finiĝon de la akuzativo. Ekz. ''kie vi est|as?, tie (en tiu loko); kie|n vi ir|as?, tie|n (al tiu loko), mi ir|as Pariz|o|n, London|o|n, Varsovi|o|n, dom|o|n.''
+
'''6.2. Kunmetado de vortoj'''
<br>
+
  
'''6.2. Sistemo en la sistemo'''
+
En Esperanto oni abunde kunmetas vortojn por formi novajn vortojn:
  
Esperanto havas sistemon de vortoj interne de la pli granda sistemo. Temas pri subsistemo fermita en si mem.
+
skrib-  kaj tabl- = skrib-tablo/skribo-tablo<br>
 +
fer- kaj voj- = fer-vojo/fero-vojo<br>
  
Kvankam la vortoj de tiu subsistemo estas klare formatj el du pecoj, el la vidpunto de la ĝenerala sistemo ili estas konsiderataj kiel unu nedividebla vorto. Tiu libro ne povas iĝi Ti-libro.
+
Oni kunmetas ĉiujn elementojn necesajn, por ke oni facile elparolu kaj bone komprenu.
  
La subsistemo konsistas el kelkaj vort-serioj.
+
La sola ĝenerala regulo estas, ke la ĉefa vorto estas en la fino: skribo-tablo' = 'tablo por skribi', 'fer-vojo' = 'vojo el fero'.
  
'''''Ni vidu la unuan serion [la aliaj estas similaj al ĉi tiu]:'''''
+
vaporŝipo = ŝipo funkcianta per vaporo <br>
 +
balenŝipo = ŝipo por (ĉasi) balenojn<br>
 +
rondiro = iro en rondo <br>
 +
piediro = iro per piedoj<br>
 +
militiro = iro cele al milito<br>
 +
sangruĝo = ruĝo kiel sango<br>
 +
matenruĝo = ruĝo de la mateno<br>
  
''kio, kiu, kia, kiel, kial, kiam, kiom, kie, kies ''
+
Kompreneble al la kunmetita vorto oni rajtas aldoni ĉiajn finaĵojn:
  
Ni vidu ilian sencon en demandoj:
+
''vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, vaporŝipi; rondiro, rondira, rondire, rondiri; piediro, piedira, piedire, piediri''
  
*Kio kuŝas sur la tablo?  Libro kaj botelo kuŝas sur la tablo.
+
Oni povas formi longegajn kunmetitajn vortojn, sed prefere oni limiĝu al du, maksimume tri elementoj. Pro tio ''skribotabloriparistedzinamikino'' prefere estu ''amikino de la edzino de skribotabloriparisto''.<br>
*Kiu libro kuŝas sur la tablo?  La libro de Jozefo, kies titolo estas “Milito kaj paco”.
+
<br>
*Kia libro kuŝas sur la tablo? Tre dika libro kun flava kovrilo.
+
<hr>
*Kiel vi iras al via lernejo? Mi iras per tramo.
+
*Kial vi iras al lernejo? Mi iras al lernejo por lerni.
+
*Kiam vi iras al la lernejo? Mi iras al la lernejo matene.
+
*Kiom da libroj vi havas? Mi havas tri librojn.
+
*Kie estas via lernejo? Mia lernejo estas en la vilaĝo.
+
*Kies libro estas ĉi ... libro? Ĝi estas la libro de Jozefo.
+
  
'''''Kaj nun ni transiru al la dua serio:'''''
+
'''''[[Ekzerco 6.1.]]'''''
  
''tio , tiu, tia, tiel, tial, tiam, tiom, tie, ties''
+
'''''[[Ekzerco 6.2.]]'''''
  
*Tio estas birdo.
+
<hr>
*Tiu libro estas mia.
+
<br>
*Tia vetero estas malbela.
+
*Se vi marŝas tiel (= en tiu maniero), vi bezonos multan tempon por atingi la lernejon.
+
*Li estas malbona kaj tial (= pro tiu motivo) mi ne volas paroli al li.
+
*Mi estis infano kaj tiam (= en tiu tempo) mi ludis tre multe.
+
*Mi deziras tiom (= en tiu kvanto) da pano.
+
*Mi loĝas tie (= en tiu loko).
+
*Ties (= de tiu homo) libro ne estas en ĉi tiu loko.
+
  
'''''Tria serio:'''''
+
'''6.3 Aliaj klarigoj pri kunmetitaj vortoj'''
  
''ĉio, ĉiu, ĉia, ĉiel, ĉial, ĉiam, ĉiom, ĉie, ĉies''
+
Tre disvastiĝinta estas en Esperanto la kunmetado de adjektiva radiko kaj substantiva radiko por formi kunmetitan vorton.
  
*Ĉio en ĉiu ĉambro estas mia. = La tuto en ĉiu ĉambro estas mia.
+
Ekzemple ''dika+fingro'' fariĝas ''dik-fingro''.<br>  
Ĉxiu volas esti feliĉa. =  Ĉiu homo volas esti feliĉa.
+
En la Plena ilustrita vortaro oni trovas: <br>
*Ĉia manĝaĵo por mi taŭgas.
+
''dikfingro''. dika fingro, polekso. <br>
*Ĉiel mi sukcesos vojaĝi al Parizo. = En ĉiu maniero mi sukcesso vojaĝi al Parizo.
+
''pieda dikfingro''. pieds dika fingro, halukso.<br>
*Ĉial mi koleras kontraŭ li. = Pro ĉiu motivo mi koleras kontraŭ li.
+
''etfingro''. La malgranda fingro;<br>
*Li estas ĉiam gaja. = Li estas gaja en ĉiu momento.
+
''mezfingro''. meza fingro, la plej longa fingro, kiu troviĝas en la mezo.<br>
*Estis glaso da akvo kaj mi trinkis ĉiom. =  Estis glaso da akvo kaj mi trinkis la tutan akvon.
+
*En urboj aŭtomobiloj estas ĉie. = En urboj aŭtomobiloj estas en ... loko.
+
*Ĉies aŭtomobilo estas brua. = La aŭtomobilo de ĉiuj homoj estas brua.
+
  
'''''Kvara serio:'''''
+
Mi malkonsilas konstrui vortojn en tiu maniero. Estu “dika fingro”, “eta fingro” kaj “meza fingro”, malgraŭ la pluraj teorioj, kiuj provas klarigi, ke per tiu procedo oni formas vortojn kun aparta signifo. La realo estas, ke temas pri procedo funkcianta en la angla, kie oni helpas sin per la pozicio de la ĉefa akcento en la du-vorta vorto, kio en Esperanto ne estas ebla.
  
''io, iu, ia, iel, ial, iam, iom, ie, ies''
+
Ĉi tiu estas malkonsilo. Ne ekzistas regulo kaj neniu rajtas formuli regulon.
  
*Ŝi ricevis ion por manĝi kaj por trinki. Oni ne diras, kion precize ŝi ricevis.
 
*Venis iuj personoj, kiujn mi ne konas. Oni ne scias, kiuj estis la personoj.
 
*La aŭtomobilo havas ian koloron. La koloro ne estas tre klara.
 
*Li iel sukcesis verki libron. En neklara maniero.
 
*Li ial ne volas partopreni. Pro nekonata kaŭzo.
 
*Ili iam revenos. La tempopunkto estas nekonata.
 
*Donu al mi iom da pano. Nedifinitan kvanton.
 
*Ŝi loĝas ie en la nordo. En nekonata loko en la nordo.
 
*Hodiaŭ estas ies tago de naskiĝo. Oni ne diras, kies naskiĝtago ĝi estas.
 
  
'''''Kvina serio:'''''
+
'''6.3.1. Kiel oni elparolas kunmetitajn vortojn'''
  
''nenio, neniu, nenia, neniel, nenial, neniam, neniom, nenie, nenies''
+
Laŭ la ĝenerala regulo la ĉefa akcento de vaporŝipo estas sur la “i”: vaporŝIpo, sed en kunmetitaj vortoj oni emas konservi malplifortan akcenton ankaŭ sur la unua elemento en la loko, kie estis la originala akcento, do oni diras: ''vapOr-ŝIpo''. <br>
  
*Mi volas nenion. Mi ne volas ion.
+
Tio estas utila por komprenigi pli bone la sencon de la vorto: aŭtomobIl-akcidEnto, parEnc-kunvEno, piedpIlk-lUdo, mEmbro-kotIzo, ktp.
*La tempon venontan neniu ankoraŭ konas. Neniu persono, konas la tempon venontan.
+
*Mi ŝatas nenian viandospecon, ĉar mi estas vegetarano. Mi ne ŝatas ian ajn viandospecon.
+
*Mi neniel povas kompreni tion, pri kio vi parolas. En neniu maniero  mi povus vin kompreni.
+
*Mi nenial volas trompi la juĝiston. Pro neniu motivo.En neniu maniero.
+
*Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo.  Neniam esprimas, ke ne ekzistas tia fojo, dum kiu mi prenus multon da pakaĵo al vojaĝo.
+
*Mi trinkis neniom el mia glaso. Eĉ ne malgrandan kvanton.
+
*Ĉi tiu birdo estas trovebla nenie en nia regiono. En neniu loko.
+
*Nenies lando, estas la terpeco inter du batalantaj armeoj.
+
<hr>
+
 
<br>
 
<br>
'''''[[Ekzerco 6.1.]]'''''
 
 
<br>
 
<br>
<hr>
 
  
'''[[6.3. Kromaj klarigoj ne nepre legendaj]]'''
+
'''6.3.2. Ligaj vokaloj kaj streketoj: ĉu aldoni aŭ ne aldoni?'''
  
 +
''Skrib-tablo'' kaj ''skribo-tablo'' havas precize la saman signifon. Oni rajtas aldoni aŭ ne aldoni laŭ la propra sento pri prononcfacileco. ''Akv-knabo'' (knabo, kiu portas akvon) prezentas prononco-problemojn al multaj, kaj do ni aldonu la ligvokalon, por ke ĝi fariĝu ''Akvo-knabo''.
  
 +
Same validas pri la streketoj inter la partoj de unuopaj vortoj. Metu ilin se vi volas faciligi la komprenon de via leganto.
  
Ekzerco 6.1.
+
Ankaŭ pri ĉi tio ne ekzistas reguloj devigaj. simple pensu per via kapo kaj agu laŭ via plej bona kompreno.<br>
Bonvolu atente legi ĉi tiujn ekzemplojn de uzo de la tabel-vortoj en la Fundamento kaj meti la ĝustan vorton je la loko de .... Foje pli ol unu respondo estas ĝusta.
+
<br>
 +
'''6.4. Nom-esprimoj en Esperanto ne estas kunmetitaj vortoj.'''
 +
<br>
  
- … kuraĝas rajdi sur leono? 
+
''Doktoro Zamenhof'' estis granda homo.<br>
- ….n Dio kreis en la sesa tago?
+
''La urbo Parizo'' estas bela urbo.<br>
- …n daton ni havas hodiaŭ?
+
''La monto Everest'' estas tre alta.<br>
- Ĉar ... amas ordinare personon, … estas simila al li, tial ... ĉi patrino varmege amis sian pli maljunan filinon, kaj en ... sama tempo ŝi havis teruran malamon kontraŭ la pli juna.
+
- Unue mi redonas al vi la monon, ...un vi pruntis al mi; due mi dankas vin por la prunto; trie mi petas vin ankaŭ poste prunti al mi, ...m  mi bezonos monon.
+
- Por ... tago mi ricevas kvin frankojn, sed por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon, t. e. (= ...  estas) dek frankojn.
+
-  Kvar metroj da ... ĉi ŝtofo kostas naŭ frankojn; tial du metroj kostas kvar  kaj duonon frankojn (aŭ da frankoj).
+
-  ... ĉi du amikoj promenas ĉiam duope.
+
- Kvinope ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn kvin atakantojn.
+
- Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn, kaj al ... el la infanoj mi donis po tri pomoj.
+
- ... ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ... tago po dek kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en kvar tagoj.
+
- En unu tago, ...m  ŝi estis apud ... fonto, venis al ŝi malriĉa virino, .petis ŝin...
+
- ...m  la bona virino trankviligis sian soifon, ŝi diris al la knabino: “Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon” (ĉar ...  ĉi estis feino, .prenis sur sin la formon de malriĉa vilaĝa virino, por vidi, ...el granda estos la ĝentileco de ... ĉi juna knabino). “Mi faras al vi donacon,” daŭrigis la feino, “ke ĉe ... vorto, ...un vi diros, el via buŝo eliros aŭ floro aŭ multekosta ŝtono.”
+
- ...e estas la knaboj? ― Ili estas en la ĝardeno.
+
- ...e estas la knabinoj? ― Ili ankaŭ estas en la ĝardeno.
+
- ...e estas la tranĉiloj? ― Ili kuŝas sur la tablo.
+
- ...m  oni estas riĉa (aŭ riĉaj), oni havas multajn amikojn.
+
- ...m  ... ĉi bela knabino venis domen, ŝia patrino insultis ŝin, ...al ŝi revenis tiel malfrue de la fonto. “Pardonu al mi, patrino,” diris la malfeliĉa knabino, “ke mi restis tiel longe”. Kaj ...m  ŝi parolis tiujn ĉi vortojn, elsaltis el ŝia buŝo tri rozoj, tri perloj kaj tri grandaj diamantoj. “...on mi vidas!” diris ŝia patrino kun grandega miro. “Ŝajnas al mi, ke el ŝia buŝo elsaltas perloj kaj diamantoj! De ...o ...  ĉi venas, mia filino?” (...  ĉi estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino). La malfeliĉa infano rakontis al ŝi naive ĉion, ...o okazis al ŝi, kaj, dum ŝi parolis, elfalis el ŝia buŝo multego da diamantoj. “Se estas tiel,” diris la patrino, “mi devas tien sendi mian filinon. Marinjo, rigardu, ...o eliras el la buŝo de via fratino, ...m  ŝi parolas; ĉu ne estus al vi agrable havi tian saman kapablon?
+
- Mi zorgas pri ŝi tiel, ...el mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas.
+
- Mi ĝin ankoraŭ ne serĉis; ...m  mi finos mian laboron, mi serĉos mian horloĝon, sed mi timas, ke mi ĝin jam ne trovos.
+
- ...m  mi venis al li, li dormis; sed mi lin vekis.
+
- ...al vi ne respondas al mi?
+
- La filo de la reĝo, .revenis de ĉaso, ŝin renkontis; kaj, vidante, ke ŝi estas tiel bela, li demandis ŝin, ...on ŝi faras tie ĉi tute sola kaj pro ...o ŝi ploras.  
+
- ...m  Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj Jozefo estas la batato.
+
- La reĝido, .vidis, ke el ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj, petis ŝin, ke ŝi diru al li, de ...e ...  ĉi venas. Ŝi rakontis al li sian tutan aventuron. La reĝido konsideris, ke tia kapablo havas pli grandan indon, ol ĉio, ...on oni povus doni dote al alia fraŭlino, forkondu...s ŝin al la palaco de sia patro, la reĝo, ...e li edziĝis je ŝi.
+
- La artikolo „la” estas uzata tiam, ...m  ni parolas pri personoj aŭ objektoj konataj. Ĝia uzado estas tia sama ...el en la aliaj lingvoj. La personoj, ...uj ne komprenas la uzadon de la artikolo (ekzemple rusoj aŭ poloj, ...uj ne scias alian lingvon krom sia propra), povas en la unua tempo tute ne uzi la artikolon, ĉar ĝi estas oportuna sed ne necesa.
+
- Se ni bezonas uzi prepozicion kaj la senco ne montras al ni, ...an prepozicion uzi, tiam ni povas uzi la komunan prepozicion „je”.
+
- .okupas sin je meĥaniko, estas meĥani...sto, kaj .okupas sin je ĥemio, estas ĥemiisto.
+
- Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo.
+
- La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo.
+
- ... ĉi malfreŝa pano estas malmola, ...el ŝtono.
+
- Li sentis sin tiel malfeliĉa, ke li malbenis la tagon, en .li estis nas...ta.
+
- Ni forte malestimas tiun ĉi malnoblan homon.
+
- La tranĉilo estis tiel malakra, ke mi ne povis tranĉi per ĝi la viandon kaj mi devis uzi mian poŝan tranĉilon.
+
- Hodiaŭ estas bela frosta vetero, tial mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti.
+
- Ĉiuj parencoj de mia edzino estas miaj boparencoj ...
+
- Ĉiuj loĝantoj de regno estas regnanoj.
+
- ...  ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego.
+
- Skatolo, en .oni tenas plumojn, estas plumujo, kaj bastoneto, sur .oni tenas plumon por skribado, estas plumingo.
+
- Ni ĉiuj kunvenis, por priparoli tre gravan aferon; sed ni ne povis atingi ian rezultaton, kaj ni disiris.  
+
+
  
6.4. Aldonaj vortetoj uzataj kun ĉi ... vortoj
+
En Esperanto vorto, kiu anoncas nomon, staras tuj antaŭ la nomo kaj ne bezonas ligantan prepozicion. <br>
 +
'''''NE la doktoro de Zamenhof, la urbo de Parizo aŭ la monto de Everest! NE la Zamenhof-doktoro, la Parizo-urbo aŭ la Everest-monto.'''''
  
La vorteto ĉi alproksimigas la vorton, al kiu ĝi estas kunligita:
+
Ni prenas ĉi tiujn ekzemplojn el Plena Manlibro de Esperanto.
Tiu malproksima libro, kiun ni legis.  Ĉi tiu libro sur la tablo antaŭ ni.
+
Ĝi estas uzata kaj antaŭ 'tiu' kaj post 'ĝi': ĉi tiu = tiu ĉi.
+
Teorie ĝi povas esti metata apud ĉiujn vortojn komenciĝantaj per 'ti...', ekzemple ĉi tie, ĉi tiam, ĉi tiel, ĉi tial, ktp.
+
Ĝxi estas ofte aldonata ankaŭ al vortoj komenciĝantaj per 'ĉi...'.
+
Ĉi ĉio okazis hieraŭ.
+
Ĝi estas aldonata ankaŭ al substantivoj. En tiu okazo ĝi donas la signifon de 'ĉi tiu' al la tuta esprimo: ĉi-libro estas bela = ĉi tiu libro estas bela. En tiu okazo la streketo estas bezonata.
+
  
Ajn estas vorteto aldonebla post vortoj komenciĝantaj per 'ki...', 'ĉi...' kaj tiel plu kaj donas sencon nedifinitan: kiu ajn = vere iu ajn, iu ajn = iu vere ne difinita.
+
Tio estis en la monato Majo.<sup>FA3.18</sup> La monato nomiĝas “Majo”. Majo estas identiga priskribo de la vorto monato.<br>
Iu ajn rajtas havi identigan dokumenton.
+
Esperantisto estas nomata ĉiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto. <sup> OV.238 </sup> <br>
Mi donacos ĉi tiun libro al kiu ajn petos ĝin.
+
Esperanto estas la propra nomo de la lingvo. Kvankam la vorto ''lingvon'' havas N-finaĵon, la identiga priskribo ne havu tiun finaĵon.<br>
 +
Ĝis morgaŭ li devis ellerni parkere ĉiujn urbojn en la provinco Zelando <sup> FE 3.130 </sup> <br>
 +
La Florencano Angiolo Bronzino [anĝolo broncino] pentris tiun bildon. <sup>FA1.214</sup><br>
 +
Ni vizitis la urbon Parizo.<br>
 +
La ĉefurbo de Britujo estas Londono, sed ankaŭ en Kanado kaj Usono oni havas urbojn Londono.<br>
 +
La artikolo “la” estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj aŭ objektoj konataj.<sup>FE.27 </sup><br>
 +
Tiu programero okazos en salono Zamenhof. La salono estas nomata “Zamenhof”.<br>
 +
 
 +
Identigaj priskriboj ofte aperas post titoloj kaj similaj esprimoj:
 +
Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn.<sup> FE.18 </sup><br>
 +
En la sekvanta mateno patro Giuseppe [ĝusepe] eliris.<sup> FA1.218 </sup><br>
 +
Karlo vidis tie profesoron Paŭlo Jenkins.<br>
 +
Domo numero naŭdek-sep. <sup> Rz.95  </sup> Ĉi tie naŭdek-sep estas identiga priskribo de numero, kaj numero similas al titolo. Sed krome la tuta esprimo numero naŭdek-sep siavice estas identiga priskribo de la vorto domo.<br>
 +
 
 +
Oni povas ofte enmeti la vortojn ''kiu nomiĝas'' antaŭ identiga priskribo: lingvon, kiu nomiĝas Esperanto; provinco, kiu nomiĝas Zelando; urbon, kiu nomiĝas Parizo; profesoron, kiu nomiĝas Paŭlo Jenkins; urbojn, kiuj nomiĝas Londono.
 +
 
 +
URL: http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/specialaj_priskriboj/identiga.html
 +
 
 +
'''''ATENTU: sub la premo de ĝermanaj lingvoj, laste de la angla, oni uzas plurajn neĝustajn formojn. Jen Ekzemploj: Zamenhof-strato, Ho-Chi-Min-urbo, Progreso kaj Libereco Partio. La ĝustaj estas Strato Zamenhof, urbo Ho-Chi-min, partio Progreso kaj Libereco.'''''
 +
 
 +
 
 +
'''6.5. Transskribo de nomoj en Esperanto.'''
 +
 
 +
Laŭ iom resumita maniero oni povas diri ke la Akademio de Esperanto pristudis la demandon kaj rekomendas la jenon [La laŭvorta deklaro de la Akademio de Esperanto sekvas en la posta subĉapitro.]
 +
 
 +
1. Ekzistas kaj estas praktike uzataj la jenaj ''tri sistemoj'' por trakti la proprajn nomojn en Esperanto:
 +
 
 +
a) '''''Plena esperantigo''''', ekzemple: Afriko, Nov-Jorko, Bulonjo-ĉe-Maro.<br>
 +
b) '''''Parta esperantigo''''', ekzemple: Zamenhof, Gamal Abdel Naser kaj Ban Ki-mun.<br>
 +
c) '''''Uzo de la originala skribo''''' de la propra nomo, ekzemple Kálmán Kalocsay, Dèng Xiăopíng.<br>
 +
 
 +
Aldone, esperantigo (ĉu plena aŭ parta) povas ''baziĝi sur la origina prononco'' de la nomo, ekzemple Ŝekspiro kaj Budapeŝto, sur la ''origina skribo'' de la nomo, ekzemple Londono kaj Freŭdo, sur la ''origina signifo'' de la nomo, ekzemple Nigra Maro kaj Bonaero.
 +
 
 +
2. La Akademio de Esperanto konstatas, ke ĉiu el la tri sistemoj menciitaj havas siajn proprajn relativajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn kaj rekomendas:
 +
 
 +
3. Elektante kaj uzante iun el la prezentitaj sistemoj (depende de la bezonataj celoj en diversaj situacioj) oni ĉiam konsideru kaj pesu la eventualajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn, kiujn povas kaŭzi la uzo de ĉiu sistemo en ĉiu konkreta okazo.
 +
 
 +
4. Indas plu flegi kaj subteni la kutimon plene esperantigi ofte uzatajn proprajn nomojn, precipe kiam temas pri:
 +
 
 +
a) Ofte bezonataj kaj menciataj aferoj (ekzemple la komputil-rilataj nomoj Vindozo, Linukso, Guglo).
 +
 
 +
b) La propraj nomoj vaste konataj (ekzemple grandaj urboj aŭ aliaj geografiaĵoj; nomoj de eminentaj historiaj personoj, ekzemple Komenio, Voltero, Ejnŝtejno, Baĥo) aŭ ĉiuj ajn nomoj, por kiuj oni bezonas la eblon de facila derivado (ĉefe en scienco, ekzemple Galvano – galvanismo, Koŝio – koŝia vico).
 +
 
 +
5.  Kiam temas pri relative novaj aŭ malmulte konataj esperantigoj (tamen nepre bezonataj en iu konkreta okazo pro la supre prezentitaj konsideroj), oni laŭeble menciu la originalan formon de la nomo parenteze aŭ piednote por eviti miskomprenon.<br>
 +
 
 +
6. Nomoj plene esperantigitaj, kiel Johano, Parizo, Londono, ktp., akceptas ĉiujn finaĵojn en Esperanto: La londona Esperanto-klubo; Mi vizitas Parizon; Mi konas johanon.<br>
 +
 
 +
Same oni aldonas almenaŭ la finaĵon -n al nomoj parte esperantigitaj kaj finiĝantaj per vokalo: Mi ŝatas Dante-n kaj Ŝekspiron; Ĉu vi legis Makjaveli-n [Makjaveli + Macchiavelli].<br>
 +
 
 +
Ĉe nomoj finiĝantaj per konsonanto, ekzeple Zamenhof, oni ankaŭ aldonas la finaĵojn de Esperanto: la zamenhofa vespero; Mi ofte legas Zamenhof-on.
 +
<br>
 +
<hr>
 +
'''''[[Tio, kion la Akademio de Esperanto diras: plena teksto de la deklaro]]'''
 +
<hr>
 +
<br>
 +
 
 +
 
 +
'''6.6. Nomoj konsistantaj el du partoj'''
 +
 
 +
En naciaj lingvoj en la latina alfabeto ekzistas multaj nomoj konsistanta el du partoj: Tel Aviv, Addis Abeba, Hong Kong, San Marino, São Paulo, ktp. Kiuj estas skribitaj ĝuste tiel, ĉar en la originalaj lingvoj ili konsistas el du partoj, kiujn neniu eksterlandano povas distingi kiel tiajn.
 +
 
 +
En Esperanto pro la logiko de la lingvo kaj des pli pro la aldono de la finaĵoj ili funkcias kiel unu vorto, kaj do estas oportune skribi ilin kiel unu vorton:
 +
Telavivo, Adisabebo, Hongkongo, Sanmarino, Saopaŭlo, ktp.
 +
Tio igas la uzon de la adjektivaj formoj tre normalaj: telaviva, adisabeba, hongkonga, sanmarina, saopaŭla.
 +
 
 +
En la franca ekzistas multaj nomoj el tri elementoj, sed ili estas skribataj kun streketoj: ekzemple Choisy-le-Roi, kiun ni konsilas skribi per unu vorto: Ŝŭasileruao.
 +
Alia serio de nomoj konsistas el tri elemento, el kiuj la lastaj du estas geografia priskribo pri la loko, ekzemple Boulogne sur Mer. Ilin oni povas facile uzi se oni tradukas la du lastajn elmentojn: ekzemple  Bulonjo ĉe maro. Same en la germana: Frankfurt am Main = Frankfurto ĉe Majno.<br>
 +
<BR>
 +
<hr>
 +
'''''[[Ekzerco 6.3.]]'''''
 +
<hr>
 +
<br>
 +
<hr>
 +
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj - 6]]'''''

Kiel registrite je 05:56, 4 Jan. 2020



Ĉapitro 6-a:

vortoj kaj ludoj per vortoj

6.1. Teksto el la Fundamento - 1

11) Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpla kunigo de la vortoj (radikoj) (la ĉefa vorto staras en la fino); ili estas kune skribitaj kiel unu vorto, sed, en elementaj verkoj, disigitaj per streketoj (|)

1. La gramatikaj finiĝoj estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj. Ekz. vapor|ŝip|o estas formita de: vapor, ŝip kaj o (finiĝo de la substantivo).

1. En leteroj kaj verkoj destinitaj por personoj jam povosciantaj la internacian lingvon, la streketoj inter la partoj de la vortoj ne estas uzataj. Ili celas ebligi al ĉiuj facile trovi en la vortaro la ĝustan sencon de ĉiu el la elementoj de la vorto kaj tiel ricevi ĝian plenan signifon, sen ia ajn antaŭa studo de la gramatiko.

Vortoj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj; oni prenas ordinare la purajn radikojn, sed, se la bonsoneco aŭ la klareco postulas, oni povas ankaŭ preni la tutan vorton, t. e. la radikon kune kun ĝia gramatika finiĝo. Ekzemploj: skribtablo aŭ skribotablo (= tablo, sur kiu oni skribas); internacia (= kiu estas inter diversaj nacioj); tutmonda (= de la tuta mondo); unutaga (= kiu daŭras unu tagon); unuataga (= kiu estas en la unua tago); vaporŝipo (= ŝipo, kiu sin movas per vaporo); matenmanĝi, tagmanĝi, vespermanĝi; abonpago (= pago por la abono). FE.27

6.2. Kunmetado de vortoj

En Esperanto oni abunde kunmetas vortojn por formi novajn vortojn:

skrib- kaj tabl- = skrib-tablo/skribo-tablo
fer- kaj voj- = fer-vojo/fero-vojo

Oni kunmetas ĉiujn elementojn necesajn, por ke oni facile elparolu kaj bone komprenu.

La sola ĝenerala regulo estas, ke la ĉefa vorto estas en la fino: skribo-tablo' = 'tablo por skribi', 'fer-vojo' = 'vojo el fero'.

vaporŝipo = ŝipo funkcianta per vaporo
balenŝipo = ŝipo por (ĉasi) balenojn
rondiro = iro en rondo
piediro = iro per piedoj
militiro = iro cele al milito
sangruĝo = ruĝo kiel sango
matenruĝo = ruĝo de la mateno

Kompreneble al la kunmetita vorto oni rajtas aldoni ĉiajn finaĵojn:

vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, vaporŝipi; rondiro, rondira, rondire, rondiri; piediro, piedira, piedire, piediri

Oni povas formi longegajn kunmetitajn vortojn, sed prefere oni limiĝu al du, maksimume tri elementoj. Pro tio skribotabloriparistedzinamikino prefere estu amikino de la edzino de skribotabloriparisto.


Ekzerco 6.1.

Ekzerco 6.2.



6.3 Aliaj klarigoj pri kunmetitaj vortoj

Tre disvastiĝinta estas en Esperanto la kunmetado de adjektiva radiko kaj substantiva radiko por formi kunmetitan vorton.

Ekzemple dika+fingro fariĝas dik-fingro.
En la Plena ilustrita vortaro oni trovas:
dikfingro. dika fingro, polekso. 
pieda dikfingro. pieds dika fingro, halukso.
etfingro. La malgranda fingro;
mezfingro. meza fingro, la plej longa fingro, kiu troviĝas en la mezo.

Mi malkonsilas konstrui vortojn en tiu maniero. Estu “dika fingro”, “eta fingro” kaj “meza fingro”, malgraŭ la pluraj teorioj, kiuj provas klarigi, ke per tiu procedo oni formas vortojn kun aparta signifo. La realo estas, ke temas pri procedo funkcianta en la angla, kie oni helpas sin per la pozicio de la ĉefa akcento en la du-vorta vorto, kio en Esperanto ne estas ebla.

Ĉi tiu estas malkonsilo. Ne ekzistas regulo kaj neniu rajtas formuli regulon.


6.3.1. Kiel oni elparolas kunmetitajn vortojn

Laŭ la ĝenerala regulo la ĉefa akcento de vaporŝipo estas sur la “i”: vaporŝIpo, sed en kunmetitaj vortoj oni emas konservi malplifortan akcenton ankaŭ sur la unua elemento en la loko, kie estis la originala akcento, do oni diras: vapOr-ŝIpo.

Tio estas utila por komprenigi pli bone la sencon de la vorto: aŭtomobIl-akcidEnto, parEnc-kunvEno, piedpIlk-lUdo, mEmbro-kotIzo, ktp.

6.3.2. Ligaj vokaloj kaj streketoj: ĉu aldoni aŭ ne aldoni?

Skrib-tablo kaj skribo-tablo havas precize la saman signifon. Oni rajtas aldoni aŭ ne aldoni laŭ la propra sento pri prononcfacileco. Akv-knabo (knabo, kiu portas akvon) prezentas prononco-problemojn al multaj, kaj do ni aldonu la ligvokalon, por ke ĝi fariĝu Akvo-knabo.

Same validas pri la streketoj inter la partoj de unuopaj vortoj. Metu ilin se vi volas faciligi la komprenon de via leganto.

Ankaŭ pri ĉi tio ne ekzistas reguloj devigaj. simple pensu per via kapo kaj agu laŭ via plej bona kompreno.

6.4. Nom-esprimoj en Esperanto ne estas kunmetitaj vortoj.

Doktoro Zamenhof estis granda homo.
La urbo Parizo estas bela urbo.
La monto Everest estas tre alta.

En Esperanto vorto, kiu anoncas nomon, staras tuj antaŭ la nomo kaj ne bezonas ligantan prepozicion.
NE la doktoro de Zamenhof, la urbo de Parizo aŭ la monto de Everest! NE la Zamenhof-doktoro, la Parizo-urbo aŭ la Everest-monto.

Ni prenas ĉi tiujn ekzemplojn el Plena Manlibro de Esperanto.

Tio estis en la monato Majo.FA3.18 La monato nomiĝas “Majo”. Majo estas identiga priskribo de la vorto monato.
Esperantisto estas nomata ĉiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto. OV.238 
Esperanto estas la propra nomo de la lingvo. Kvankam la vorto lingvon havas N-finaĵon, la identiga priskribo ne havu tiun finaĵon.
Ĝis morgaŭ li devis ellerni parkere ĉiujn urbojn en la provinco Zelando FE 3.130  
La Florencano Angiolo Bronzino [anĝolo broncino] pentris tiun bildon. FA1.214
Ni vizitis la urbon Parizo.
La ĉefurbo de Britujo estas Londono, sed ankaŭ en Kanado kaj Usono oni havas urbojn Londono.
La artikolo “la” estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj aŭ objektoj konataj.FE.27
Tiu programero okazos en salono Zamenhof. La salono estas nomata “Zamenhof”.

Identigaj priskriboj ofte aperas post titoloj kaj similaj esprimoj: Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn. FE.18
En la sekvanta mateno patro Giuseppe [ĝusepe] eliris. FA1.218
Karlo vidis tie profesoron Paŭlo Jenkins.
Domo numero naŭdek-sep. Rz.95  Ĉi tie naŭdek-sep estas identiga priskribo de numero, kaj numero similas al titolo. Sed krome la tuta esprimo numero naŭdek-sep siavice estas identiga priskribo de la vorto domo.

Oni povas ofte enmeti la vortojn kiu nomiĝas antaŭ identiga priskribo: lingvon, kiu nomiĝas Esperanto; provinco, kiu nomiĝas Zelando; urbon, kiu nomiĝas Parizo; profesoron, kiu nomiĝas Paŭlo Jenkins; urbojn, kiuj nomiĝas Londono.

URL: http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/specialaj_priskriboj/identiga.html

ATENTU: sub la premo de ĝermanaj lingvoj, laste de la angla, oni uzas plurajn neĝustajn formojn. Jen Ekzemploj: Zamenhof-strato, Ho-Chi-Min-urbo, Progreso kaj Libereco Partio. La ĝustaj estas Strato Zamenhof, urbo Ho-Chi-min, partio Progreso kaj Libereco.


6.5. Transskribo de nomoj en Esperanto.

Laŭ iom resumita maniero oni povas diri ke la Akademio de Esperanto pristudis la demandon kaj rekomendas la jenon [La laŭvorta deklaro de la Akademio de Esperanto sekvas en la posta subĉapitro.]

1. Ekzistas kaj estas praktike uzataj la jenaj tri sistemoj por trakti la proprajn nomojn en Esperanto:

a) Plena esperantigo, ekzemple: Afriko, Nov-Jorko, Bulonjo-ĉe-Maro.
b) Parta esperantigo, ekzemple: Zamenhof, Gamal Abdel Naser kaj Ban Ki-mun.
c) Uzo de la originala skribo de la propra nomo, ekzemple Kálmán Kalocsay, Dèng Xiăopíng.

Aldone, esperantigo (ĉu plena aŭ parta) povas baziĝi sur la origina prononco de la nomo, ekzemple Ŝekspiro kaj Budapeŝto, sur la origina skribo de la nomo, ekzemple Londono kaj Freŭdo, sur la origina signifo de la nomo, ekzemple Nigra Maro kaj Bonaero.

2. La Akademio de Esperanto konstatas, ke ĉiu el la tri sistemoj menciitaj havas siajn proprajn relativajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn kaj rekomendas:

3. Elektante kaj uzante iun el la prezentitaj sistemoj (depende de la bezonataj celoj en diversaj situacioj) oni ĉiam konsideru kaj pesu la eventualajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn, kiujn povas kaŭzi la uzo de ĉiu sistemo en ĉiu konkreta okazo.

4. Indas plu flegi kaj subteni la kutimon plene esperantigi ofte uzatajn proprajn nomojn, precipe kiam temas pri:

a) Ofte bezonataj kaj menciataj aferoj (ekzemple la komputil-rilataj nomoj Vindozo, Linukso, Guglo).

b) La propraj nomoj vaste konataj (ekzemple grandaj urboj aŭ aliaj geografiaĵoj; nomoj de eminentaj historiaj personoj, ekzemple Komenio, Voltero, Ejnŝtejno, Baĥo) aŭ ĉiuj ajn nomoj, por kiuj oni bezonas la eblon de facila derivado (ĉefe en scienco, ekzemple Galvano – galvanismo, Koŝio – koŝia vico).

5. Kiam temas pri relative novaj aŭ malmulte konataj esperantigoj (tamen nepre bezonataj en iu konkreta okazo pro la supre prezentitaj konsideroj), oni laŭeble menciu la originalan formon de la nomo parenteze aŭ piednote por eviti miskomprenon.

6. Nomoj plene esperantigitaj, kiel Johano, Parizo, Londono, ktp., akceptas ĉiujn finaĵojn en Esperanto: La londona Esperanto-klubo; Mi vizitas Parizon; Mi konas johanon.

Same oni aldonas almenaŭ la finaĵon -n al nomoj parte esperantigitaj kaj finiĝantaj per vokalo: Mi ŝatas Dante-n kaj Ŝekspiron; Ĉu vi legis Makjaveli-n [Makjaveli + Macchiavelli].

Ĉe nomoj finiĝantaj per konsonanto, ekzeple Zamenhof, oni ankaŭ aldonas la finaĵojn de Esperanto: la zamenhofa vespero; Mi ofte legas Zamenhof-on.


Tio, kion la Akademio de Esperanto diras: plena teksto de la deklaro




6.6. Nomoj konsistantaj el du partoj

En naciaj lingvoj en la latina alfabeto ekzistas multaj nomoj konsistanta el du partoj: Tel Aviv, Addis Abeba, Hong Kong, San Marino, São Paulo, ktp. Kiuj estas skribitaj ĝuste tiel, ĉar en la originalaj lingvoj ili konsistas el du partoj, kiujn neniu eksterlandano povas distingi kiel tiajn.

En Esperanto pro la logiko de la lingvo kaj des pli pro la aldono de la finaĵoj ili funkcias kiel unu vorto, kaj do estas oportune skribi ilin kiel unu vorton: Telavivo, Adisabebo, Hongkongo, Sanmarino, Saopaŭlo, ktp. Tio igas la uzon de la adjektivaj formoj tre normalaj: telaviva, adisabeba, hongkonga, sanmarina, saopaŭla.

En la franca ekzistas multaj nomoj el tri elementoj, sed ili estas skribataj kun streketoj: ekzemple Choisy-le-Roi, kiun ni konsilas skribi per unu vorto: Ŝŭasileruao. Alia serio de nomoj konsistas el tri elemento, el kiuj la lastaj du estas geografia priskribo pri la loko, ekzemple Boulogne sur Mer. Ilin oni povas facile uzi se oni tradukas la du lastajn elmentojn: ekzemple Bulonjo ĉe maro. Same en la germana: Frankfurt am Main = Frankfurto ĉe Majno.


Ekzerco 6.3.




Aldona parto por anglalingvanoj - 6