Ĉapitro 6-a: Malsamoj inter versioj

El La bona lingvo
Iri al: navigado, serĉi
(15 mezaj versioj de la sama uzanto ne montriĝas)
Linio 1: Linio 1:
* reiru al [[Lernolibro por Saŭthampton]]
+
* reiru al [[La gramatiko de lingvo sen gramatiko]]
 
<hr>
 
<hr>
 
<br>
 
<br>
 +
'''Ĉapitro 6-a:'''
 +
<br>
 +
 +
'''vortoj kaj ludoj per vortoj'''
 +
<br>
 +
<br>
 +
 +
'''6.1. Teksto el la Fundamento - 1'''
 +
<br>
 +
 +
11) Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpla kunigo de la vortoj (radikoj) (la ĉefa vorto staras en la fino); ili estas kune skribitaj kiel unu vorto, sed, en elementaj verkoj, disigitaj per streketoj (|)<br>
 +
 +
1. La gramatikaj finiĝoj estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj. Ekz. vapor|ŝip|o estas formita de: vapor, ŝip kaj o (finiĝo de la substantivo).<br>
  
'''Ĉapitro 6-a'''
+
1. En leteroj kaj verkoj destinitaj por personoj jam povosciantaj la internacian lingvon, la streketoj inter la partoj de la vortoj ne estas uzataj. Ili celas ebligi al ĉiuj facile trovi en la vortaro la ĝustan sencon de ĉiu el la elementoj de la vorto kaj tiel ricevi ĝian plenan signifon, sen ia ajn antaŭa studo de la gramatiko.<br>
  
'''Sistemo en la sistemo'''
+
''Vortoj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj; oni prenas ordinare la purajn radikojn, sed, se la bonsoneco aŭ la klareco postulas, oni povas ankaŭ preni la tutan vorton, t. e. la radikon kune kun ĝia gramatika finiĝo. Ekzemploj: skribtablo aŭ skribotablo (= tablo, sur kiu oni skribas); internacia (= kiu estas inter diversaj nacioj); tutmonda (= de la tuta mondo); unutaga (= kiu daŭras unu tagon); unuataga (= kiu estas en la unua tago); vaporŝipo (= ŝipo, kiu sin movas per vaporo); matenmanĝi, tagmanĝi, vespermanĝi; abonpago (= pago por la abono).<sup> FE.27</sup>''
 
<br>
 
<br>
 
<br>
 
<br>
  
'''6.1. Teksto en la Fundamento'''
+
'''6.2. Kunmetado de vortoj'''
  
''Ia, ial, iam, ie, iel, ies, io, iom, iu.''
+
En Esperanto oni abunde kunmetas vortojn por formi novajn vortojn:
  
''– La montritajn naŭ vortojn ni konsilas bone ellerni, ĉar el ili ... povas jam fari al si grandan serion da aliaj pronomoj kaj adverboj. <br>
+
skrib-  kaj tabl- = skrib-tablo/skribo-tablo<br>
Se ni aldonas al ili la literon “k”, ni ricevas vortojn demandajn aŭ rilatajn: kia, kial, kiam, kie, kiel, kies, kio, kiom, kiu. <br>
+
fer- kaj voj- = fer-vojo/fero-vojo<br>
Se ni aldonas la literon “t”, ni ricevas vortojn montrajn: tia, tial, tiam, tie, tiel, ties, ... , ... m, tiu.<br>
+
Aldonante la literon “ĉ”, ni ricevas vortojn komunajn: ĉia, ĉial, ĉiam, ĉie, ĉiel, ĉies, ĉio, ĉiom, ĉiu.<br>
+
Aldonante la prefikson “nen”, ni ricevas vortojn neajn: nenia, nenial, neniam, nenie, neniel, nenies, nenio, neniom, neniu. <br>
+
Aldonante al la vortoj montraj la vorton “ĉi”, ni ricevas montron pli proksiman; ekzemple: ... (pli malproksima), ... ĉi (aŭ ĉi tiu) (pli proksima); tie (malproksime), tie ĉi aŭ ĉi tie (proksime). <br>
+
Aldonante al la vortoj demandaj la vorton “ajn”, ni ricevas vortojn sendiferencajn: kia ajn, kial ajn, kiam ajn, kie ajn, kiel ajn, kies ajn, kio ajn, kiom ajn, kiu ajn. <br>
+
Ekster ...  el la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj (sufiksoj); ekzemple: tiama, ĉiama, kioma, tiea, ĉi-tiea, tieulo, tiamulo k. t. p. (= kaj tiel plu).FE.30<br>''
+
  
13. En frazoj respondantaj al la demando “kien”, la vortoj ricevas la finiĝon de la akuzativo. Ekz. ''kie vi est|as?, tie (en ... loko); kie|n vi ir|as?, tie|n (al ... loko), mi ir|as Pariz|o|n, London|o|n, Varsovi|o|n, dom|o|n.''
+
Oni kunmetas ĉiujn elementojn necesajn, por ke oni facile elparolu kaj bone komprenu.
  
 +
La sola ĝenerala regulo estas, ke la ĉefa vorto estas en la fino: skribo-tablo' = 'tablo por skribi', 'fer-vojo' = 'vojo el fero'.
  
'''6.2. Sistemo en la sistemo'''
+
vaporŝipo = ŝipo funkcianta per vaporo <br>
 +
balenŝipo = ŝipo por (ĉasi) balenojn<br>
 +
rondiro = iro en rondo <br>
 +
piediro = iro per piedoj<br>
 +
militiro = iro cele al milito<br>
 +
sangruĝo = ruĝo kiel sango<br>
 +
matenruĝo = ruĝo de la mateno<br>
  
Esperanto havas sistemon de vortoj interne de la pli granda sistemo. Temas pri subsistemo fermita en si mem.
+
Kompreneble al la kunmetita vorto oni rajtas aldoni ĉiajn finaĵojn:
  
Kvankam la vortoj de tiu subsistemo estas klare formatj el du pecoj, el la vidpunto de la ĝenerala sistemo ili estas konsiderataj kiel unu nedividebla vorto. Tiu libro ne povas iĝi Ti-libro.
+
''vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, vaporŝipi; rondiro, rondira, rondire, rondiri; piediro, piedira, piedire, piediri''
  
La subsistemo konsistas el kelkaj vort-serioj.
+
Oni povas formi longegajn kunmetitajn vortojn, sed prefere oni limiĝu al du, maksimume tri elementoj. Pro tio ''skribotabloriparistedzinamikino'' prefere estu ''amikino de la edzino de skribotabloriparisto''.<br>
 +
<br>
 +
<hr>
  
Ni vidu la unuan serion [la aliaj estas similaj al ĉi tiu]:
+
'''''[[Ekzerco 6.1.]]'''''
  
kio, kiu, kia, kiel, kial, kiam, kiom, kie, kies
+
'''''[[Ekzerco 6.2.]]'''''
  
Ni vidu ilian sencon en demandoj:
+
<hr>
 +
<br>
  
*Kio kuŝas sur la tablo?  Libro kaj botelo kuŝas sur la tablo.
+
'''6.3 Aliaj klarigoj pri kunmetitaj vortoj'''
*Kiu libro kuŝas sur la tablo?  La libro de Jozefo, kies titolo estas “Milito kaj paco”.
+
*Kia libro kuŝas sur la tablo? Tre dika libro kun flava kovrilo.
+
*Kiel vi iras al via lernejo? Mi iras per tramo.
+
*Kial vi iras al lernejo? Mi iras al lernejo por lerni.
+
*Kiam vi iras al la lernejo? Mi iras al la lernejo matene.
+
*Kiom da libroj vi havas? Mi havas tri librojn.
+
*Kie estas via lernejo? Mia lernejo estas en la vilaĝo.
+
*Kies libro estas ĉi ... libro? Ĝi estas la libro de Jozefo.
+
  
Kaj nun ni transiru al la dua serio:
+
Tre disvastiĝinta estas en Esperanto la kunmetado de adjektiva radiko kaj substantiva radiko por formi kunmetitan vorton.
  
... , tiu, tia, tiel, tial, tiam, ... m, tie, ties
+
Ekzemple ''dika+fingro'' fariĝas ''dik-fingro''.<br> 
 +
En la Plena ilustrita vortaro oni trovas: <br>
 +
''dikfingro''. dika fingro, polekso. <br>
 +
''pieda dikfingro''. pieds dika fingro, halukso.<br>
 +
''etfingro''. La malgranda fingro;<br>
 +
''mezfingro''. meza fingro, la plej longa fingro, kiu troviĝas en la mezo.<br>
  
...  estas birdo.
+
Mi malkonsilas konstrui vortojn en tiu maniero. Estu “dika fingro”, “eta fingro” kaj “meza fingro”, malgraŭ la pluraj teorioj, kiuj provas klarigi, ke per tiu procedo oni formas vortojn kun aparta signifo. La realo estas, ke temas pri procedo funkcianta en la angla, kie oni helpas sin per la pozicio de la ĉefa akcento en la du-vorta vorto, kio en Esperanto ne estas ebla.
...  libro estas mia.
+
Tia vetero estas malbela.
+
Se vi marŝas tiel (= en ... maniero), vi bezonos multan tempon por atingi la lernejon.
+
Li estas malbona kaj tial (= pro ... motivo) mi ne volas paroli al li.
+
Mi estis infano kaj tiam (= en ... tempo) mi ludis tre multe.
+
Mi deziras ... m (= en ... kvanto) da pano.
+
Mi loĝas tie (= en ... loko).
+
Ties (= de ... homo) libro ne estas en ĉi ... loko.  
+
  
Tria serio:
+
Ĉi tiu estas malkonsilo. Ne ekzistas regulo kaj neniu rajtas formuli regulon.
ĉio, ĉiu, ĉia, ĉiel, ĉial, ĉiam, ĉiom, ĉie, ĉies
+
  
Ĉio en ĉi ... cambro estas mia. =  La tuto en ĉi ... ĉambro estas mia.
 
... volas esti feliĉa. =  ... homo volas esti feliĉa.
 
Ĉia manĝaĵo por mi taŭgas.
 
Ĉiel mi sukcesos vojaĝi al Parizo. = En ... maniero mi sukcesso vojaĝi al Parizo.
 
Ĉial mi koleras kontraŭ li. = Pro ... motivo mi koleras kontraŭ li.
 
Li estas ĉiam gaja. = Li estas gaja en ... momento.
 
Estis glaso da akvo kaj mi trinkis ĉiom. =  Estis glaso da akvo kaj mi trinkis la tutan akvon.
 
En urboj aŭtomobiloj estas ĉie. = En urboj aŭtomobiloj estas en ... loko.
 
Ĉies aŭtomobilo estas brua. = La aŭtomobilo de ĉiuj homoj estas brua.
 
  
Kvara serio:
+
'''6.3.1. Kiel oni elparolas kunmetitajn vortojn'''
io, iu, ia, iel, ial, iam, iom, ie, ies
+
Ŝi ricevis ion por manĝi kaj por trinki. Oni ne diras, kion precize ŝi ricevis.
+
Venis iuj personoj, kiujn mi ne konas. Oni ne scias, kiuj estis la personoj.
+
La aŭtomobilo havas ian koloron. La koloro ne estas tre klara.
+
Li iel sukcesis verki libron. En neklara maniero.
+
Li ial ne volas partopreni. Pro nekonata kaŭzo.
+
Ili iam revenos. La tempopunkto estas nekonata.
+
Donu al mi iom da pano. Nedifinitan kvanton.
+
Ŝi loĝas ie en la nordo. En nekonata loko en la nordo.
+
Hodiaŭ estas ies tago de naskiĝo. Oni ne diras, kies naskiĝtago ĝi estas.
+
  
Kvina serio:
+
Laŭ la ĝenerala regulo la ĉefa akcento de vaporŝipo estas sur la “i”: vaporŝIpo, sed en kunmetitaj vortoj oni emas konservi malplifortan akcenton ankaŭ sur la unua elemento en la loko, kie estis la originala akcento, do oni diras: ''vapOr-ŝIpo''. <br>
nenio, neniu, nenia, neniel, nenial, neniam, neniom, nenie, nenies
+
  
Mi volas nenion. Mi ne volas ion.
+
Tio estas utila por komprenigi pli bone la sencon de la vorto: aŭtomobIl-akcidEnto, parEnc-kunvEno, piedpIlk-lUdo, mEmbro-kotIzo, ktp.
La tempon venontan neniu ankoraŭ konas. Neniu persono, konas la tempon venontan.
+
Mi ŝatas nenian viandospecon, ĉar mi estas vegetarano. Mi ne ŝatas ian ajn viandospecon.
+
Mi neniel povas kompreni... n, kion vi parolas. En neniu maniero  mi povus vin kompreni.
+
Mi nenial volas trompi la juĝiston. Pro neniu motivo.En neniu maniero.
+
Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo.  Neniam esprimas, ke ne ekzistas tia fojo, dum kiu mi prenus multon da pakaĵo al vojaĝo.
+
Mi trinkis neniom el mia glaso. Eĉ ne malgrandan kvanton.
+
Ĉi ... birdo estas trovebla nenie en nia regiono. En neniu loko.
+
Nenies lando, estas la terpeco inter du batalantaj armeoj.
+
<hr>
+
 
<br>
 
<br>
'''''[[Ekzerco 6.1.]]'''''
 
 
<br>
 
<br>
<hr>
 
  
'''6.3. La samaj vortoj montrataj en malsame aranĝitaj grupoj.'''
+
'''6.3.2. Ligaj vokaloj kaj streketoj: ĉu aldoni aŭ ne aldoni?'''
  
Tabelvortoj je U
+
''Skrib-tablo'' kaj ''skribo-tablo'' havas precize la saman signifon. Oni rajtas aldoni aŭ ne aldoni laŭ la propra sento pri prononcfacileco. ''Akv-knabo'' (knabo, kiu portas akvon) prezentas prononco-problemojn al multaj, kaj do ni aldonu la ligvokalon, por ke ĝi fariĝu ''Akvo-knabo''.
  
* kiu Demandas pri la identeco de unu el pluraj konataj personoj, aĵoj aŭ aferoj.
+
Same validas pri la streketoj inter la partoj de unuopaj vortoj. Metu ilin se vi volas faciligi la komprenon de via leganto.
* tiu Montras unu certan el pluraj konataj personoj, aĵoj aŭ aferoj.
+
* iu Montras nekonatan aŭ nedifineblan individuan personon, aĵon aŭ aferon.
+
* ciu Montras unuope kaj senescepte la individuojn de grupo da personoj, aĵoj aŭ aferoj.
+
* neniu Neas la individuojn de grupo da personoj, aĵoj aŭ aferoj.
+
  
La U-vortoj montras individuecon kaj identecon. Ili estas la plej bazaj el ĉiuj tabelvortoj.
+
Ankaŭ pri ĉi tio ne ekzistas reguloj devigaj. simple pensu per via kapo kaj agu laŭ via plej bona kompreno.<br>
La tabelvortoj je U povas akcepti N-finaĵon, kaj J-finaĵon. Kun J-finaĵo ili montras plurajn individuajn personojn, aĵojn aŭ aferojn.
+
<br>
Tabelvortoj je U estas difiniloj. Tial oni ne povas uzi la kune kun ili.
+
'''6.4. Nom-esprimoj en Esperanto ne estas kunmetitaj vortoj.'''
Tabelvortoj je U normale estas epiteto (difinilo) de substantivo, sed la substantivo ofte estas subkomprenata. Se nenio en la kunteksto montras alimaniere, oni supozas, ke temas pri la vorto "persono(j)(n)":
+
<br>
Kiu libro estas via? → Kiu estas via?
+
Tiu seĝo ŝajnas bona. → Tiu ŝajnas bona.
+
Ĉiu homo devas pensi mem. → Ĉiu devas pensi mem.
+
Kiu persono venis? → Kiu venis?
+
Ĉu estas iu [persono] en la kuirejo? — Jes, Paŭlo estas tie.
+
Jen kelkaj bonaj libroj. Kiun [libron] vi volas legi? — Mi volas tiun [libron].
+
Ĉu vi havas krajonon? — Neniun [krajonon] mi havas.
+
Ĉiu(j) estas ĉiam plurala laŭsence, sed oni tamen faras distingon inter singulara ĉiu kaj plurala ĉiuj.
+
Oni uzas ĉiu, se oni konsideras la individuojn aparte.
+
Oni uzas ĉiuj, se oni pensas pri la tuta grupo kune.
+
Iafoje ... distingo ne estas grava, sed alifoje la diferenco estas granda:
+
Por ĉiu tago mi ricevas kvin eŭrojn. = Por ... aparta tago...
+
Ĉiu amas ordinare personon, kiu estas simila al li. = ... aparta homo amas...
+
Kvinope ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn kvin atakantojn. = ...mi venkis la tutan grupon.
+
Ĉi tie J estas necesa, ĉar oni mencias la nombron kvin. Sed oni povus alternative diri: ...mi venkis ĉiun el la kvin atakantoj. Sed tiam oni ne parolas pri unu batalo kontraŭ tuta grupo, sed pri kvin pli-malpli apartaj bataloj.
+
Post la kurado ĉiuj estis terure lacaj. Oni parolas pri la tuta grupo de kurintoj. Eblas ankaŭ: ...... estis terure laca.
+
El ĉiuj miaj infanoj Ernesto estas la plej juna. = El la tuta grupo de miaj infanoj...
+
Nun mi legas, vi legas kaj li legas; ni ĉiuj legas. Ni estas plurala vorto. Tial ĉiuj nepre devas havi J.
+
Memstara neniu aperas kutime sen J-finaĵo:
+
La tempon venontan neniu ankoraŭ konas. Neniu = neniu persono.
+
Mi konas neniun en ... ĉi urbo.
+
Ankaŭ kun posta substantivo oni normale uzas neniu sen J:
+
Ŝi ne vidis eĉ la ĉielon, ĉar ĝi estis kovrita de nuboj kaj neniu stelo en ĝi brilis.
+
Oni povas tamen uzi neniuj, se oni volas iel montri kontraston kun la ideo "pli ol unu", sed ... n oni faras normale nur kiam sekvas substantivo:
+
Ĉe la fenestro restis plu neniuj floroj. Antaŭe estis tie multaj floroj.
+
Tabelvortoj je O
+
* kio "kiu afero, kia afero"
+
* tio “tiu afero, tia afero”
+
* ĉio "ĉiu afero, ĉia afero"
+
*nenio “neniu afero, nenia afero"
+
Tabelvortoj je O montras aferon, kiun oni ne povas precize nomi per substantivo. Ĉi tie la ĝenerala vorto "afero" estas uzata kiel klarigo, sed la signifo estas eĉ pli ĝenerala. La tabelvortoj je O estas uzataj ankaŭ por reprezenti ion, kion oni esprimis per tuta frazo.
+
Tabelvortoj je O povas ricevi N-finaĵon, sed normale ili ne ricevas J-finaĵon, ĉar ili esprimas ĝeneralan tuton.
+
Epitetoj de tabelvortoj je O staras ĉiam post la tabelvorto: io bona, kion novan, ĉio grava k.s.
+
Tabelvortoj je O estas memstaraj frazpartoj. Ili ne povas priskribi substantivon. Ili respondas al U-vorto + afero:
+
- Kio estas ... ? = Kiu afero estas tiu afero?
+
- Tiu  estas speco de meblo. = Tiu afero estas speco de meblo.
+
- Ĉio restis kiel antaŭe. = Ĉiu afero restis kiel antaŭe.
+
- Kion bonan vi trovis tie? = Kiujn bonajn aferojn vi trovis tie?
+
- Nenion interesan mi trovis. = Neniun interesan aferon mi trovis.
+
Iafoje oni povas heziti inter ...  kaj ĝi. Normale oni uzas ...  pri io nedifinita, kion oni ne povas aŭ volas nomi per preciza substantivo. Nepre oni uzu ...  por reprezenti ion, kio estis esprimita per tuta frazo. Oni uzas ĝi por io difinita, kiun oni antaŭe esprimis per substantivo, kaj kiun oni povus ripeti per la sama substantivo kun la aŭ alia difinilo:
+
-Ŝi rakontis belan fabelon. ...  estis tre amuza. Amuza estis ... , ke ŝi rakontis fabelon. ...  reprezentas la tutan antaŭan frazon.
+
- Ŝi rakontis belan fabelon. Ĝi estis tre amuza. Amuza estis la fabelo. Ĝi reprezentas la frazparton la (bela) fabelo.
+
Tabelvortoj je A
+
*kia  ...de kiu speco, havanta kiun econ"
+
* tia ...de tiu speco, havanta tiun econ
+
*ia ... de iu speco, havanta iun econ
+
*ĉia ...de ĉiu speco, havanta ĉiun econ"
+
*nenia ... de neniu speco, havanta neniun econ"
+
  
'''''Tabelvortoj je A rolas adjektivece.'''''
+
''Doktoro Zamenhof'' estis granda homo.<br>
+
''La urbo Parizo'' estas bela urbo.<br>
Ili ricevas J-finaĵon kaj N-finaĵon laŭ la samaj reguloj kiel adjektivoj. Sed tabelvortoj je A montras ĉiam ecojn kaj specojn, dum veraj adjektivoj (kun vera A-finaĵo) povas havi multe pli variajn signifojn.
+
''La monto Everest'' estas tre alta.<br>
Tabelvortoj je A estas difiniloj. Tial oni ne povas uzi la kune kun ili.
+
Kia li estas? Ĉu li estas maljuna aŭ juna?
+
Kian aĝon vi havas?
+
Kia estas via nomo? aŭ pli ofte Kiu estas via nomo?
+
Be! li staris senhelpe, tian respondon li ne atendis.
+
Estis tia ventego, ke la tegoloj deflugis de la tegmentoj.
+
Restu ĉiam tia, kia vi estas!
+
Tia almontras la postan kia-frazon. Se post tia ne sekvas tuta frazo (kun predikato), sed sola frazparto, tiam oni ne uzas kia, sed komparan kiel: Li estas tia kiel mi.
+
Mi ne volis trinki la vinon, ĉar ĝi enhavis en si ian suspektan malklaraĵon.
+
Maldiligenteco estas la radiko de ĉia malbono.
+
Nenia konstruo povas esti sen bruo.
+
Tabelvortoj je A montras econ aŭ specon, dum tabelvortoj je U montras identecon. Ĉe kia/kiu kaj tia/tiu la diferenco normale estas klara. Ĉe ia/iu, ĉia/ĉiu kaj nenia/neniuestas iafoje nur malgranda diferenco:
+
Kia homo li estas?
+
Oni volas karakterizon de la homo.
+
Kiu homo li estas?
+
Oni volas ekz. la nomon de la homo por ekscii lian identecon.
+
Tia opinio estas tute erara.
+
Ĉiuj opinioj de ... speco estas eraraj.
+
Tiu opinio estas tute erara.
+
La diskutata opinio estas erara. Aliaj similaj opinioj eble estas ĝustaj.
+
Ni devas enloĝiĝi en ia hotelo. = ...en hotelo de iu el la diversaj specoj de hoteloj.
+
Ni devas enloĝiĝi en iu hotelo. = ...en iu el la diversaj individuaj hoteloj, kiuj troviĝas ĉi tie.
+
Normale oni simple forlasas iu en tia frazo.
+
  
Tabelvortoj je ES
+
En Esperanto vorto, kiu anoncas nomon, staras tuj antaŭ la nomo kaj ne bezonas ligantan prepozicion. <br>
 +
'''''NE la doktoro de Zamenhof, la urbo de Parizo aŭ la monto de Everest! NE la Zamenhof-doktoro, la Parizo-urbo aŭ la Everest-monto.'''''
  
* kies   (la)... de kiu"
+
Ni prenas ĉi tiujn ekzemplojn el Plena Manlibro de Esperanto.
* ies   (la)... de iu"
+
* ĉies  (la) .... de ĉiu
+
* nenies   (la) ... de neniu
+
  
ES-vorto, kiu estas epiteto de substantivo, aldonas difinitan signifon. ES-vortoj do estas difiniloj – same kiel la posedaj pronomoj – kaj oni ne povas uzi la kune kun ili. Se oni anstataŭigas ES-vorton per de-esprimo, oni normale devas aldoni la.
+
Tio estis en la monato Majo.<sup>FA3.18</sup> La monato nomiĝas “Majo”. Majo estas identiga priskribo de la vorto monato.<br>
Same kiel posedaj pronomoj la ES-vortoj staras antaŭ la substantivo, dum samsignifa de-esprimo devas stari poste: ties libro = la libro de ... (persono).
+
Esperantisto estas nomata ĉiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto. <sup> OV.238 </sup> <br>
ES-vortoj ne povas ricevi J-finaĵon aŭ N-finaĵon:
+
Esperanto estas la propra nomo de la lingvo. Kvankam la vorto ''lingvon'' havas N-finaĵon, la identiga priskribo ne havu tiun finaĵon.<br>
Kies filino vi estas?
+
Ĝis morgaŭ li devis ellerni parkere ĉiujn urbojn en la provinco Zelando <sup> FE 3.130 </sup> <br>
Mi efektive ne scias, kies kulpo ĝi estas.
+
La Florencano Angiolo Bronzino [anĝolo broncino] pentris tiun bildon. <sup>FA1.214</sup><br>
Ili ekvidis virinon, kies vizaĝon ili en la krepusko ne rekonis.
+
Ni vizitis la urbon Parizo.<br>
Kies gasto mi estas, ties feston mi festas.
+
La ĉefurbo de Britujo estas Londono, sed ankaŭ en Kanado kaj Usono oni havas urbojn Londono.<br>
Ties ne estas tre multe uzata. Normale oni preferas posedajn pronomojn (lia, ŝia, ĝia aŭ ilia).
+
La artikolo “la” estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj objektoj konataj.<sup>FE.27 </sup><br>
La infano ludis kun sia pupo, kiam subite ties kapo frakasiĝis.
+
Tiu programero okazos en salono Zamenhof. La salono estas nomata “Zamenhof”.<br>
Ties montras, ke temas pri la kapo de la pupo. Se estus la kapo de la infano, oni dirus ĝia kapo.
+
Kiu ĝojas pri ies malfeliĉo, ... ne restos sen puno. = ...pri la malfeliĉo de iu persono...
+
Ies estas kutime uzata nur pri unu nekonata persono (ne pri aĵoj, nek pri pluraj aferoj personoj).
+
... estis la koro de riĉa fama viro, kies nomo estis sur ĉies lipoj. = ...sur la lipoj de ĉiuj personoj.
+
Ĉies estas kutime uzata nur pri personoj, ne pri aĵoj.
+
Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo.
+
Nenies estas kutime uzata nur pri personoj, ne pri aĵoj.
+
  
Tabelvortoj je E
+
Identigaj priskriboj ofte aperas post titoloj kaj similaj esprimoj:
 +
Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn.<sup> FE.18 </sup><br>
 +
En la sekvanta mateno patro Giuseppe [ĝusepe] eliris.<sup> FA1.218 </sup><br>
 +
Karlo vidis tie profesoron Paŭlo Jenkins.<br>
 +
Domo numero naŭdek-sep. <sup> Rz.95  </sup> Ĉi tie naŭdek-sep estas identiga priskribo de numero, kaj numero similas al titolo. Sed krome la tuta esprimo numero naŭdek-sep siavice estas identiga priskribo de la vorto domo.<br>
  
* kie    en kiu loko
+
Oni povas ofte enmeti la vortojn ''kiu nomiĝas'' antaŭ identiga priskribo: lingvon, kiu nomiĝas Esperanto; provinco, kiu nomiĝas Zelando; urbon, kiu nomiĝas Parizo; profesoron, kiu nomiĝas Paŭlo Jenkins; urbojn, kiuj nomiĝas Londono.
* tie    en tiu loko
+
* ie   en iu loko
+
* ĉie  en ĉiu loko
+
* nenie  en neniu loko
+
  
Tabelvortoj je E ne povas ricevi J-finaĵon, sed oni povas aldoni N-finaĵon por montri direkton:
+
URL: http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/specialaj_priskriboj/identiga.html
Kie estas la libro kaj la krajono?
+
Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo.
+
Sonorado al li venas, sed de kie — li ne komprenas.
+
Mi volis resti tie, kie mi estis.
+
Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi.
+
Ĉu vi loĝas ie? = Ĉu vi loĝas en iu loko?
+
Malsaĝulo ĉie sian nomon skribas.
+
Pli bela reĝidino ol ŝi troviĝis nenie en la mondo.
+
Kien vi iras? — Mi iras en la ĝardenon.
+
Rigardu tien ĉi.
+
Mi nenien plu iros hodiaŭ.
+
  
Tabelvortoj je AM
+
'''''ATENTU: sub la premo de ĝermanaj lingvoj, laste de la angla, oni uzas plurajn neĝustajn formojn. Jen Ekzemploj: Zamenhof-strato, Ho-Chi-Min-urbo, Progreso kaj Libereco Partio. La ĝustaj estas Strato Zamenhof, urbo Ho-Chi-min, partio Progreso kaj Libereco.'''''
  
* kiam  en kiu tempo
 
* tiam         en tiu tempo
 
* iam  en iu tempo
 
* ciam         en ĉiu tempo
 
* neniam en neniu tempo
 
  
AM-vortoj ne povas ricevi J-finaĵon aŭ N-finaĵon.
+
'''6.5. Transskribo de nomoj en Esperanto.'''
Sed kiam ... okazis?
+
Se oni demandas precize pri horo, oni tamen ne uzas kiam, sed la vicordan demandvorton kioma.
+
Li skribis al mi, ke li intencas ĝin eldoni, sed li ne skribis ankoraŭ kiam li ĝin eldonos.
+
En unu tago, kiam ŝi estis apud ... fonto, venis al ŝi malriĉa virino.
+
Tubeto, en kiun oni metas cigaron, kiam oni ĝin fumas, estas cigaringo.
+
De kiam vi loĝas ĉi tie?
+
Li vekiĝis nur tiam, kiam la suno leviĝis.
+
Ŝajnas al mi, ke ĉi tiun vizaĝon mi jam iam vidis.
+
Ŝi estis ja la plej bela knabino, kiun li iam vidis.
+
Iam reprezentas iun ajn pasintan tempon.
+
Oni diras, ke la vero ĉiam venkas.
+
Bona koro neniam fariĝas fiera.
+
La maljunulo fermos por ĉiam siajn okulojn.
+
La esprimo por ĉiam montras, ke la sekvoj ĉiam restos. La fermado de la okuloj estas nur momenta, sed la sekvo, la fermiteco de la okuloj, estos eterna.
+
  
Tabelvortoj je AL
+
Laŭ iom resumita maniero oni povas diri ke la Akademio de Esperanto pristudis la demandon kaj rekomendas la jenon [La laŭvorta deklaro de la Akademio de Esperanto sekvas en la posta subĉapitro.]
  
*kial          pro kiu kaŭzo
+
1. Ekzistas kaj estas praktike uzataj la jenaj ''tri sistemoj'' por trakti la proprajn nomojn en Esperanto:
*tial          pro tiu kaŭzo
+
*ial            pro iu kaŭzo
+
*ĉial        pro ĉiu kaŭzo
+
*nenial    pro neniu kaŭzo
+
  
AL-vortoj ne povas ricevi J-finaĵon aŭ N-finaĵon.
+
a) '''''Plena esperantigo''''', ekzemple: Afriko, Nov-Jorko, Bulonjo-ĉe-Maro.<br>
Kial vi ploras?
+
b) '''''Parta esperantigo''''', ekzemple: Zamenhof, Gamal Abdel Naser kaj Ban Ki-mun.<br>
Mi komprenas, kial vi faris ... n.
+
c) '''''Uzo de la originala skribo''''' de la propra nomo, ekzemple Kálmán Kalocsay, Dèng Xiăopíng.<br>
Hodiaŭ estas bela frosta vetero, tial mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti.
+
Rimarku la diferencon inter tial kaj ĉar. Tial reprezentas kaŭzon, sed ĉar enkondukas subfrazon, kiu montras kaŭzon: Mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti, ĉar hodiaŭ estas bela frosta vetero.
+
Mi vin ial ankoraŭ ne konas.
+
Vi demandas, kial mi amas vin. Mi respondas: ĉial!
+
La vorto nenial estas en la praktiko tre malmulte uzata, sed kiam oni ĝin ja uzas, ĝi neas la tutan frazon (same kiel ĉiuj aliaj NENI-vortoj):
+
Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. = ...mi pro neniuj motivoj povus aprobi.
+
Vi povus inciti lin kiom ajn. Li nenial kolerus. = ...li pro neniu kaŭzo kolerus.
+
Se oni volas esprimi pozitivan sencon, oni uzu sen kaŭzo, senkaŭze, senmotive aŭ simile: Ŝi ridis senkaŭze. = Ŝi ja ridis, sed sen motivo..
+
  
1. Tabelvortoj je EL
+
Aldone, esperantigo (ĉu plena aŭ parta) povas ''baziĝi sur la origina prononco'' de la nomo, ekzemple Ŝekspiro kaj Budapeŝto, sur la ''origina skribo'' de la nomo, ekzemple Londono kaj Freŭdo, sur la ''origina signifo'' de la nomo, ekzemple Nigra Maro kaj Bonaero.  
  
* kiel en kiu maniero
+
2. La Akademio de Esperanto konstatas, ke ĉiu el la tri sistemoj menciitaj havas siajn proprajn relativajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn kaj rekomendas:
* tiel    en tiu aniero
+
* iel   en iu maniero
+
* ĉiel en ĉi maniero
+
* neniel en neniu maniero
+
La EL-vortoj estas ĝeneralaj adverbecaj tabelvortoj, kiujn oni uzas, se ne temas pri tempo/okazo (AM-vortoj), loko (E-vortoj), kaŭzo (AL-vortoj) aŭ kvanto/nombro (OM-vortoj). La EL-vortoj kovras pli-malpli ĉiujn aliajn signifojn, kiujn povas esprimi adverbeca vorto. Precipe temas pri grado kaj maniero.
+
EL-vortoj ne povas ricevi J-finaĵon aŭ N-finaĵon.
+
Kiel li aspektas?
+
Kiel vi fartas?
+
Rakontu al mi per malmulte da vortoj, kiel ... okazis.
+
Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem.
+
Kiel alta estas ... turo?
+
Kiel longe ... ankoraŭ daŭros?
+
... ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono.
+
Bojas hundido, ĉar tiel faras la hundo.
+
Ne faru tiel, faru tiel ĉi!
+
Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili.
+
Mi estas tiel forta, kiel vi.
+
Iel ni sukcesos.
+
Ili ĉiel helpis al mi.
+
Mi neniel esperis sukceson.
+
Tabelvortoj je OM
+
* kiom  kiel multe 
+
* tiom tiel multe
+
* iom  iel multe/malmulte, en nedifinita kvanto
+
* ĉiom  tute
+
* neniom en neniu kvanto
+
  
Vortoj en -iom ne altprenas la J-finaĵon aŭ N-finaĵon.
+
3. Elektante kaj uzante iun el la prezentitaj sistemoj (depende de la bezonataj celoj en diversaj situacioj) oni ĉiam konsideru kaj pesu la eventualajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn, kiujn povas kaŭzi la uzo de ĉiu sistemo en ĉiu konkreta okazo.
Kiom vi volas, ĉu du aŭ tri? = Kiel multajn vi volas...
+
Ŝi pripensis, kiom kostos al ŝi la nokta restado.
+
Ho, kiom pli bona estas via amo, ol vino!
+
Kiom mi vidas, vi havas nur unu filon. = Laŭ ... , kion mi vidas, vi havas...
+
Eble vi havas pli da filoj, sed mi ne povas vidi pli.
+
Sendi 100 ekzemplerojn mi ne povis, ĉar mi nun ... m ne havas.
+
Mi havas ... m multe, ke mi ne bezonas ŝpari!
+
Ofte kiom kaj ... m estas uzataj kune kun multe (aŭ multaj). Multe estas forlasebla, sed ĝi iom emfazas la signifon. Oni povas ankaŭ uzi kiel multe, tiel multe, sed tiam ne estas emfazo.
+
Ŝi aĉetis iom da butero. = ...kvanton da butero ne tre grandan sed tamen konsiderindan.
+
Teorie iom devus signifi "ia nedifinita kvanto", sed en la praktiko ĝi preskaŭ ĉiam montras malgrandan kvanton. La signifo estas efektive eĉ pli speciala, nome: "ne tre multe, sed tamen sufiĉe multe por esti konsiderata, por esti signifa". Ne konfuzu iom kun malmulte: Li faris iom da eraroj. Estis ne tre multe da eraroj, sed tamen sufiĉe por ke oni mallaŭdu lin. Li faris malmulte da eraroj. La eraroj estis tiel malmultaj, ke oni devas laŭdi lin.
+
Mi pensas, ke mi ĝin ankoraŭ iom memoras. = ...ne tre multe memoras, sed ankoraŭ ja memoras.
+
Tie supre estingiĝis la ruĝaj koloroj, dum la suno iom post iom malaperis.
+
La esprimo iom post iom montras, ke io okazas per multaj malgrandaj apenaŭ distingeblaj ŝanĝiĝetoj.
+
— Kiom da benzino vi volas? — Mi volas ĉiom, kiom vi havas. = ...Mi volas la tutan kvanton da benzino, kiun vi havas.
+
La signifo de ĉiom ofte praktike fariĝas tre simila al la signifo de ĉio, kiun oni uzas multe pli ofte.
+
Sur la mezo de la strato estas multe da radoj kaj da ĉevalaj hufoj, sed da homoj piedirantaj estas malpli, preskaŭ neniom.
+
OM-vortoj estas uzataj kaj adverbece, kaj substantivece.
+
Normale por montri gradojn oni uzas kiel kaj tiel. Sed por forta emfazo, oni povas anstataŭe uzi kiom kaj ... m: Ĝi estis ... m bela, ke mi svenis. La Esperantistoj tute ne pretendas, ke ilia lingvo prezentas ion ... m perfektan, ke nenio pli alta jam povus ekzisti.
+
  
 +
4. Indas plu flegi kaj subteni la kutimon plene esperantigi ofte uzatajn proprajn nomojn, precipe kiam temas pri:
  
 +
a) Ofte bezonataj kaj menciataj aferoj (ekzemple la komputil-rilataj nomoj Vindozo, Linukso, Guglo).
  
Ekzerco 6.1.
+
b) La propraj nomoj vaste konataj (ekzemple grandaj urboj aŭ aliaj geografiaĵoj; nomoj de eminentaj historiaj personoj, ekzemple Komenio, Voltero, Ejnŝtejno, Baĥo) aŭ ĉiuj ajn nomoj, por kiuj oni bezonas la eblon de facila derivado (ĉefe en scienco, ekzemple Galvano – galvanismo, Koŝio – koŝia vico).
Bonvolu atente legi ĉi tiujn ekzemplojn de uzo de la tabel-vortoj en la Fundamento kaj meti la ĝustan vorton je la loko de .... Foje pli ol unu respondo estas ĝusta.
+
  
- … kuraĝas rajdi sur leono? 
+
5Kiam temas pri relative novaj malmulte konataj esperantigoj (tamen nepre bezonataj en iu konkreta okazo pro la supre prezentitaj konsideroj), oni laŭeble menciu la originalan formon de la nomo parenteze piednote por eviti miskomprenon.<br>
- ….n Dio kreis en la sesa tago?
+
- …n daton ni havas hodiaŭ?
+
- Ĉar ... amas ordinare personon, … estas simila al li, tial ... ĉi patrino varmege amis sian pli maljunan filinon, kaj en ... sama tempo ŝi havis teruran malamon kontraŭ la pli juna.
+
- Unue mi redonas al vi la monon, ...un vi pruntis al mi; due mi dankas vin por la prunto; trie mi petas vin ankaŭ poste prunti al mi, ...m mi bezonos monon.
+
- Por ... tago mi ricevas kvin frankojn, sed por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon, t. e. (= ...  estas) dek frankojn.
+
-  Kvar metroj da ... ĉi ŝtofo kostas naŭ frankojn; tial du metroj kostas kvar  kaj duonon frankojn (da frankoj).
+
-  ... ĉi du amikoj promenas ĉiam duope.
+
- Kvinope ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn kvin atakantojn.
+
- Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn, kaj al ... el la infanoj mi donis po tri pomoj.
+
- ... ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ... tago po dek kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en kvar tagoj.
+
- En unu tago, ...m  ŝi estis apud ... fonto, venis al ŝi malriĉa virino, .petis ŝin...
+
- ...m  la bona virino trankviligis sian soifon, ŝi diris al la knabino: “Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon” (ĉar ...  ĉi estis feino, .prenis sur sin la formon de malriĉa vilaĝa virino, por vidi, ...el granda estos la ĝentileco de ... ĉi juna knabino). “Mi faras al vi donacon,” daŭrigis la feino, “ke ĉe ... vorto, ...un vi diros, el via buŝo eliros aŭ floro aŭ multekosta ŝtono.”
+
- ...e estas la knaboj? ― Ili estas en la ĝardeno.
+
- ...e estas la knabinoj? ― Ili ankaŭ estas en la ĝardeno.
+
- ...e estas la tranĉiloj? ― Ili kuŝas sur la tablo.
+
- ...m  oni estas riĉa (aŭ riĉaj), oni havas multajn amikojn.
+
- ...m  ... ĉi bela knabino venis domen, ŝia patrino insultis ŝin, ...al ŝi revenis tiel malfrue de la fonto. “Pardonu al mi, patrino,” diris la malfeliĉa knabino, “ke mi restis tiel longe”. Kaj ...m  ŝi parolis tiujn ĉi vortojn, elsaltis el ŝia buŝo tri rozoj, tri perloj kaj tri grandaj diamantoj. “...on mi vidas!” diris ŝia patrino kun grandega miro. “Ŝajnas al mi, ke el ŝia buŝo elsaltas perloj kaj diamantoj! De ...o ...  ĉi venas, mia filino?” (...  ĉi estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino). La malfeliĉa infano rakontis al ŝi naive ĉion, ...o okazis al ŝi, kaj, dum ŝi parolis, elfalis el ŝia buŝo multego da diamantoj. “Se estas tiel,” diris la patrino, “mi devas tien sendi mian filinon. Marinjo, rigardu, ...o eliras el la buŝo de via fratino, ...m  ŝi parolas; ĉu ne estus al vi agrable havi tian saman kapablon?
+
- Mi zorgas pri ŝi tiel, ...el mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas.
+
- Mi ĝin ankoraŭ ne serĉis; ...m  mi finos mian laboron, mi serĉos mian horloĝon, sed mi timas, ke mi ĝin jam ne trovos.
+
- ...m  mi venis al li, li dormis; sed mi lin vekis.
+
- ...al vi ne respondas al mi?
+
- La filo de la reĝo, .revenis de ĉaso, ŝin renkontis; kaj, vidante, ke ŝi estas tiel bela, li demandis ŝin, ...on ŝi faras tie ĉi tute sola kaj pro ...o ŝi ploras.
+
- ...m  Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj Jozefo estas la batato.
+
- La reĝido, .vidis, ke el ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj, petis ŝin, ke ŝi diru al li, de ...e ...  ĉi venas. Ŝi rakontis al li sian tutan aventuron. La reĝido konsideris, ke tia kapablo havas pli grandan indon, ol ĉio, ...on oni povus doni dote al alia fraŭlino, forkondu...s ŝin al la palaco de sia patro, la reĝo, ...e li edziĝis je ŝi.
+
- La artikolo „la” estas uzata tiam, ...m  ni parolas pri personoj objektoj konataj. Ĝia uzado estas tia sama ...el en la aliaj lingvoj. La personoj, ...uj ne komprenas la uzadon de la artikolo (ekzemple rusoj aŭ poloj, ...uj ne scias alian lingvon krom sia propra), povas en la unua tempo tute ne uzi la artikolon, ĉar ĝi estas oportuna sed ne necesa.
+
- Se ni bezonas uzi prepozicion kaj la senco ne montras al ni, ...an prepozicion uzi, tiam ni povas uzi la komunan prepozicion „je”.
+
- .okupas sin je meĥaniko, estas meĥani...sto, kaj .okupas sin je ĥemio, estas ĥemiisto.
+
- Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo.
+
- La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo.
+
- ... ĉi malfreŝa pano estas malmola, ...el ŝtono.
+
- Li sentis sin tiel malfeliĉa, ke li malbenis la tagon, en .li estis nas...ta.
+
- Ni forte malestimas tiun ĉi malnoblan homon.
+
- La tranĉilo estis tiel malakra, ke mi ne povis tranĉi per ĝi la viandon kaj mi devis uzi mian poŝan tranĉilon.
+
- Hodiaŭ estas bela frosta vetero, tial mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti.
+
- Ĉiuj parencoj de mia edzino estas miaj boparencoj ...
+
- Ĉiuj loĝantoj de regno estas regnanoj.
+
- ...  ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego.
+
- Skatolo, en .oni tenas plumojn, estas plumujo, kaj bastoneto, sur .oni tenas plumon por skribado, estas plumingo.  
+
- Ni ĉiuj kunvenis, por priparoli tre gravan aferon; sed ni ne povis atingi ian rezultaton, kaj ni disiris.
+
+
  
6.4. Aldonaj vortetoj uzataj kun ĉi ... vortoj
+
6. Nomoj plene esperantigitaj, kiel Johano, Parizo, Londono, ktp., akceptas ĉiujn finaĵojn en Esperanto: La londona Esperanto-klubo; Mi vizitas Parizon; Mi konas johanon.<br>
  
La vorteto ĉi alproksimigas la vorton, al kiu ĝi estas kunligita:
+
Same oni aldonas almenaŭ la finaĵon -n al nomoj parte esperantigitaj kaj finiĝantaj per vokalo: Mi ŝatas Dante-n kaj Ŝekspiron; Ĉu vi legis Makjaveli-n [Makjaveli + Macchiavelli].<br>
Tiu malproksima libro, kiun ni legis. Ĉi tiu libro sur la tablo antaŭ ni.
+
 
Ĝi estas uzata kaj antaŭ 'tiu' kaj post 'ĝi': ĉi tiu = tiu ĉi.
+
Ĉe nomoj finiĝantaj per konsonanto, ekzeple Zamenhof, oni ankaŭ aldonas la finaĵojn de Esperanto: la zamenhofa vespero; Mi ofte legas Zamenhof-on.  
Teorie ĝi povas esti metata apud ĉiujn vortojn komenciĝantaj per 'ti...', ekzemple ĉi tie, ĉi tiam, ĉi tiel, ĉi tial, ktp.
+
<br>
Ĝxi estas ofte aldonata ankaŭ al vortoj komenciĝantaj per 'ĉi...'.
+
<hr>
Ĉi ĉio okazis hieraŭ.
+
'''''[[Tio, kion la Akademio de Esperanto diras: plena teksto de la deklaro]]'''
Ĝi estas aldonata ankaŭ al substantivoj. En tiu okazo ĝi donas la signifon de 'ĉi tiu' al la tuta esprimo: ĉi-libro estas bela = ĉi tiu libro estas bela. En tiu okazo la streketo estas bezonata.
+
<hr>
 +
<br>
 +
 
 +
 
 +
'''6.6. Nomoj konsistantaj el du partoj'''
 +
 
 +
En naciaj lingvoj en la latina alfabeto ekzistas multaj nomoj konsistanta el du partoj: Tel Aviv, Addis Abeba, Hong Kong, San Marino, São Paulo, ktp. Kiuj estas skribitaj ĝuste tiel, ĉar en la originalaj lingvoj ili konsistas el du partoj, kiujn neniu eksterlandano povas distingi kiel tiajn.  
 +
 
 +
En Esperanto pro la logiko de la lingvo kaj des pli pro la aldono de la finaĵoj ili funkcias kiel unu vorto, kaj do estas oportune skribi ilin kiel unu vorton:
 +
Telavivo, Adisabebo, Hongkongo, Sanmarino, Saopaŭlo, ktp.  
 +
Tio igas la uzon de la adjektivaj formoj tre normalaj: telaviva, adisabeba, hongkonga, sanmarina, saopaŭla.
 +
 
 +
En la franca ekzistas multaj nomoj el tri elementoj, sed ili estas skribataj kun streketoj: ekzemple Choisy-le-Roi, kiun ni konsilas skribi per unu vorto: Ŝŭasileruao.
 +
Alia serio de nomoj konsistas el tri elemento, el kiuj la lastaj du estas geografia priskribo pri la loko, ekzemple Boulogne sur Mer. Ilin oni povas facile uzi se oni tradukas la du lastajn elmentojn: ekzemple  Bulonjo ĉe maro. Same en la germana: Frankfurt am Main = Frankfurto ĉe Majno.<br>
 +
<BR>
 +
<hr>
 +
'''''[[Ekzerco 6.3.]]'''''
 +
<hr>
 +
<br>
 +
<hr>
 +
'''''[[Aldona parto por anglalingvanoj - 6]]'''''
 +
 
 +
<hr>
 +
<br>
  
Ajn estas vorteto aldonebla post vortoj komenciĝantaj per 'ki...', 'ĉi...' kaj tiel plu kaj donas sencon nedifinitan: kiu ajn = vere iu ajn, iu ajn = iu vere ne difinita.
+
'''''iru al la [[ĉapitro 7-a]]'''''<br>
Iu ajn rajtas havi identigan dokumenton.
+
'''''reiru al la [[ĉapitro 5-a]]'''''
Mi donacos ĉi tiun libro al kiu ajn petos ĝin.
+

Kiel registrite je 16:35, 6 Jan. 2021



Ĉapitro 6-a:

vortoj kaj ludoj per vortoj

6.1. Teksto el la Fundamento - 1

11) Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpla kunigo de la vortoj (radikoj) (la ĉefa vorto staras en la fino); ili estas kune skribitaj kiel unu vorto, sed, en elementaj verkoj, disigitaj per streketoj (|)

1. La gramatikaj finiĝoj estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj. Ekz. vapor|ŝip|o estas formita de: vapor, ŝip kaj o (finiĝo de la substantivo).

1. En leteroj kaj verkoj destinitaj por personoj jam povosciantaj la internacian lingvon, la streketoj inter la partoj de la vortoj ne estas uzataj. Ili celas ebligi al ĉiuj facile trovi en la vortaro la ĝustan sencon de ĉiu el la elementoj de la vorto kaj tiel ricevi ĝian plenan signifon, sen ia ajn antaŭa studo de la gramatiko.

Vortoj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj; oni prenas ordinare la purajn radikojn, sed, se la bonsoneco aŭ la klareco postulas, oni povas ankaŭ preni la tutan vorton, t. e. la radikon kune kun ĝia gramatika finiĝo. Ekzemploj: skribtablo aŭ skribotablo (= tablo, sur kiu oni skribas); internacia (= kiu estas inter diversaj nacioj); tutmonda (= de la tuta mondo); unutaga (= kiu daŭras unu tagon); unuataga (= kiu estas en la unua tago); vaporŝipo (= ŝipo, kiu sin movas per vaporo); matenmanĝi, tagmanĝi, vespermanĝi; abonpago (= pago por la abono). FE.27

6.2. Kunmetado de vortoj

En Esperanto oni abunde kunmetas vortojn por formi novajn vortojn:

skrib- kaj tabl- = skrib-tablo/skribo-tablo
fer- kaj voj- = fer-vojo/fero-vojo

Oni kunmetas ĉiujn elementojn necesajn, por ke oni facile elparolu kaj bone komprenu.

La sola ĝenerala regulo estas, ke la ĉefa vorto estas en la fino: skribo-tablo' = 'tablo por skribi', 'fer-vojo' = 'vojo el fero'.

vaporŝipo = ŝipo funkcianta per vaporo
balenŝipo = ŝipo por (ĉasi) balenojn
rondiro = iro en rondo
piediro = iro per piedoj
militiro = iro cele al milito
sangruĝo = ruĝo kiel sango
matenruĝo = ruĝo de la mateno

Kompreneble al la kunmetita vorto oni rajtas aldoni ĉiajn finaĵojn:

vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, vaporŝipi; rondiro, rondira, rondire, rondiri; piediro, piedira, piedire, piediri

Oni povas formi longegajn kunmetitajn vortojn, sed prefere oni limiĝu al du, maksimume tri elementoj. Pro tio skribotabloriparistedzinamikino prefere estu amikino de la edzino de skribotabloriparisto.


Ekzerco 6.1.

Ekzerco 6.2.



6.3 Aliaj klarigoj pri kunmetitaj vortoj

Tre disvastiĝinta estas en Esperanto la kunmetado de adjektiva radiko kaj substantiva radiko por formi kunmetitan vorton.

Ekzemple dika+fingro fariĝas dik-fingro.
En la Plena ilustrita vortaro oni trovas:
dikfingro. dika fingro, polekso. 
pieda dikfingro. pieds dika fingro, halukso.
etfingro. La malgranda fingro;
mezfingro. meza fingro, la plej longa fingro, kiu troviĝas en la mezo.

Mi malkonsilas konstrui vortojn en tiu maniero. Estu “dika fingro”, “eta fingro” kaj “meza fingro”, malgraŭ la pluraj teorioj, kiuj provas klarigi, ke per tiu procedo oni formas vortojn kun aparta signifo. La realo estas, ke temas pri procedo funkcianta en la angla, kie oni helpas sin per la pozicio de la ĉefa akcento en la du-vorta vorto, kio en Esperanto ne estas ebla.

Ĉi tiu estas malkonsilo. Ne ekzistas regulo kaj neniu rajtas formuli regulon.


6.3.1. Kiel oni elparolas kunmetitajn vortojn

Laŭ la ĝenerala regulo la ĉefa akcento de vaporŝipo estas sur la “i”: vaporŝIpo, sed en kunmetitaj vortoj oni emas konservi malplifortan akcenton ankaŭ sur la unua elemento en la loko, kie estis la originala akcento, do oni diras: vapOr-ŝIpo.

Tio estas utila por komprenigi pli bone la sencon de la vorto: aŭtomobIl-akcidEnto, parEnc-kunvEno, piedpIlk-lUdo, mEmbro-kotIzo, ktp.

6.3.2. Ligaj vokaloj kaj streketoj: ĉu aldoni aŭ ne aldoni?

Skrib-tablo kaj skribo-tablo havas precize la saman signifon. Oni rajtas aldoni aŭ ne aldoni laŭ la propra sento pri prononcfacileco. Akv-knabo (knabo, kiu portas akvon) prezentas prononco-problemojn al multaj, kaj do ni aldonu la ligvokalon, por ke ĝi fariĝu Akvo-knabo.

Same validas pri la streketoj inter la partoj de unuopaj vortoj. Metu ilin se vi volas faciligi la komprenon de via leganto.

Ankaŭ pri ĉi tio ne ekzistas reguloj devigaj. simple pensu per via kapo kaj agu laŭ via plej bona kompreno.

6.4. Nom-esprimoj en Esperanto ne estas kunmetitaj vortoj.

Doktoro Zamenhof estis granda homo.
La urbo Parizo estas bela urbo.
La monto Everest estas tre alta.

En Esperanto vorto, kiu anoncas nomon, staras tuj antaŭ la nomo kaj ne bezonas ligantan prepozicion.
NE la doktoro de Zamenhof, la urbo de Parizo aŭ la monto de Everest! NE la Zamenhof-doktoro, la Parizo-urbo aŭ la Everest-monto.

Ni prenas ĉi tiujn ekzemplojn el Plena Manlibro de Esperanto.

Tio estis en la monato Majo.FA3.18 La monato nomiĝas “Majo”. Majo estas identiga priskribo de la vorto monato.
Esperantisto estas nomata ĉiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto. OV.238 
Esperanto estas la propra nomo de la lingvo. Kvankam la vorto lingvon havas N-finaĵon, la identiga priskribo ne havu tiun finaĵon.
Ĝis morgaŭ li devis ellerni parkere ĉiujn urbojn en la provinco Zelando FE 3.130  
La Florencano Angiolo Bronzino [anĝolo broncino] pentris tiun bildon. FA1.214
Ni vizitis la urbon Parizo.
La ĉefurbo de Britujo estas Londono, sed ankaŭ en Kanado kaj Usono oni havas urbojn Londono.
La artikolo “la” estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj aŭ objektoj konataj.FE.27
Tiu programero okazos en salono Zamenhof. La salono estas nomata “Zamenhof”.

Identigaj priskriboj ofte aperas post titoloj kaj similaj esprimoj: Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn. FE.18
En la sekvanta mateno patro Giuseppe [ĝusepe] eliris. FA1.218
Karlo vidis tie profesoron Paŭlo Jenkins.
Domo numero naŭdek-sep. Rz.95  Ĉi tie naŭdek-sep estas identiga priskribo de numero, kaj numero similas al titolo. Sed krome la tuta esprimo numero naŭdek-sep siavice estas identiga priskribo de la vorto domo.

Oni povas ofte enmeti la vortojn kiu nomiĝas antaŭ identiga priskribo: lingvon, kiu nomiĝas Esperanto; provinco, kiu nomiĝas Zelando; urbon, kiu nomiĝas Parizo; profesoron, kiu nomiĝas Paŭlo Jenkins; urbojn, kiuj nomiĝas Londono.

URL: http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/specialaj_priskriboj/identiga.html

ATENTU: sub la premo de ĝermanaj lingvoj, laste de la angla, oni uzas plurajn neĝustajn formojn. Jen Ekzemploj: Zamenhof-strato, Ho-Chi-Min-urbo, Progreso kaj Libereco Partio. La ĝustaj estas Strato Zamenhof, urbo Ho-Chi-min, partio Progreso kaj Libereco.


6.5. Transskribo de nomoj en Esperanto.

Laŭ iom resumita maniero oni povas diri ke la Akademio de Esperanto pristudis la demandon kaj rekomendas la jenon [La laŭvorta deklaro de la Akademio de Esperanto sekvas en la posta subĉapitro.]

1. Ekzistas kaj estas praktike uzataj la jenaj tri sistemoj por trakti la proprajn nomojn en Esperanto:

a) Plena esperantigo, ekzemple: Afriko, Nov-Jorko, Bulonjo-ĉe-Maro.
b) Parta esperantigo, ekzemple: Zamenhof, Gamal Abdel Naser kaj Ban Ki-mun.
c) Uzo de la originala skribo de la propra nomo, ekzemple Kálmán Kalocsay, Dèng Xiăopíng.

Aldone, esperantigo (ĉu plena aŭ parta) povas baziĝi sur la origina prononco de la nomo, ekzemple Ŝekspiro kaj Budapeŝto, sur la origina skribo de la nomo, ekzemple Londono kaj Freŭdo, sur la origina signifo de la nomo, ekzemple Nigra Maro kaj Bonaero.

2. La Akademio de Esperanto konstatas, ke ĉiu el la tri sistemoj menciitaj havas siajn proprajn relativajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn kaj rekomendas:

3. Elektante kaj uzante iun el la prezentitaj sistemoj (depende de la bezonataj celoj en diversaj situacioj) oni ĉiam konsideru kaj pesu la eventualajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn, kiujn povas kaŭzi la uzo de ĉiu sistemo en ĉiu konkreta okazo.

4. Indas plu flegi kaj subteni la kutimon plene esperantigi ofte uzatajn proprajn nomojn, precipe kiam temas pri:

a) Ofte bezonataj kaj menciataj aferoj (ekzemple la komputil-rilataj nomoj Vindozo, Linukso, Guglo).

b) La propraj nomoj vaste konataj (ekzemple grandaj urboj aŭ aliaj geografiaĵoj; nomoj de eminentaj historiaj personoj, ekzemple Komenio, Voltero, Ejnŝtejno, Baĥo) aŭ ĉiuj ajn nomoj, por kiuj oni bezonas la eblon de facila derivado (ĉefe en scienco, ekzemple Galvano – galvanismo, Koŝio – koŝia vico).

5. Kiam temas pri relative novaj aŭ malmulte konataj esperantigoj (tamen nepre bezonataj en iu konkreta okazo pro la supre prezentitaj konsideroj), oni laŭeble menciu la originalan formon de la nomo parenteze aŭ piednote por eviti miskomprenon.

6. Nomoj plene esperantigitaj, kiel Johano, Parizo, Londono, ktp., akceptas ĉiujn finaĵojn en Esperanto: La londona Esperanto-klubo; Mi vizitas Parizon; Mi konas johanon.

Same oni aldonas almenaŭ la finaĵon -n al nomoj parte esperantigitaj kaj finiĝantaj per vokalo: Mi ŝatas Dante-n kaj Ŝekspiron; Ĉu vi legis Makjaveli-n [Makjaveli + Macchiavelli].

Ĉe nomoj finiĝantaj per konsonanto, ekzeple Zamenhof, oni ankaŭ aldonas la finaĵojn de Esperanto: la zamenhofa vespero; Mi ofte legas Zamenhof-on.


Tio, kion la Akademio de Esperanto diras: plena teksto de la deklaro




6.6. Nomoj konsistantaj el du partoj

En naciaj lingvoj en la latina alfabeto ekzistas multaj nomoj konsistanta el du partoj: Tel Aviv, Addis Abeba, Hong Kong, San Marino, São Paulo, ktp. Kiuj estas skribitaj ĝuste tiel, ĉar en la originalaj lingvoj ili konsistas el du partoj, kiujn neniu eksterlandano povas distingi kiel tiajn.

En Esperanto pro la logiko de la lingvo kaj des pli pro la aldono de la finaĵoj ili funkcias kiel unu vorto, kaj do estas oportune skribi ilin kiel unu vorton: Telavivo, Adisabebo, Hongkongo, Sanmarino, Saopaŭlo, ktp. Tio igas la uzon de la adjektivaj formoj tre normalaj: telaviva, adisabeba, hongkonga, sanmarina, saopaŭla.

En la franca ekzistas multaj nomoj el tri elementoj, sed ili estas skribataj kun streketoj: ekzemple Choisy-le-Roi, kiun ni konsilas skribi per unu vorto: Ŝŭasileruao. Alia serio de nomoj konsistas el tri elemento, el kiuj la lastaj du estas geografia priskribo pri la loko, ekzemple Boulogne sur Mer. Ilin oni povas facile uzi se oni tradukas la du lastajn elmentojn: ekzemple Bulonjo ĉe maro. Same en la germana: Frankfurt am Main = Frankfurto ĉe Majno.


Ekzerco 6.3.




Aldona parto por anglalingvanoj - 6



iru al la ĉapitro 7-a
reiru al la ĉapitro 5-a