Vidi fonton por Ĉi-tiu Esperanto estus turka...

* reiru al [[Renato: faritaj artikoloj]]

Aperinta en http://groups.google.com/group/lakaravelo 
numero 1, oktobro 2007.


Cxi tiu Esperanto estus turka, se oni legus la intencojn de Zamenhof!


Esperanton kreis viro, kies menso altgrade funkciis virine, per intuicio. Bonsxance li ne estis lingvisto, sed simple lingvo-amanto. Bedauxrinde postaj generacioj de viroj, kies menso funkcias nur vire provis kompreni gxin, uzi gxin kaj perfortis gxin. Aliflanke Zamenhof estis filo de sia tempo kaj el tio venas la problemoj pri seksismo en Esperanto, kiuj estus tute solveblaj, se oni ne obstinus virece trancxi ilin per forto kaj gajni kontraux la aliaj.

Esperanto naskigxis en Euxropo, sed Zamenhof ne volis gxin lingve hind-euxropa. "Mi arangxis plenan dismembrigxon de la ideoj en memstarajn vortojn.........Sed cxar simila konstruo de lingvo estas tute fremda por la euxropaj popoloj kaj alkutimigxi al gxi estus por ili afero malfacila, tial. . .  “. Li komprenis, kion li volas fari, kvankam li mem ne cxiam sukcesis sekvi siajn principojn. Postaj generacioj de euxropaj parolantoj de Esperanto kaj miskomprenis kaj intence provis igi Esperanton pli euxropa. Rasismo (boninteca, pretervola kaj ne rimarkata) estas alia ismo. 

Estas tempo por redoni al virinoj kaj al neeuxropanoj sian lokon en Esperanto, ne tusxante la Fundamenton. 


1. Intencoj de Zamenhof 

La intencoj de Zamenhof estis noblaj kaj puraj. Tio estas vera lauxdifine. Li volis fari lingvon, kiu estu facila, regula, sed pli manipulebla ol Volapük. Kun vortaro konsistanta el konataj internaciaj radikoj. Li, do, volis krei Bonan Lingvon, eble cxefe cxar li ne tiom interesigxis pri la lingvo kiom pri la enhavo, la interna ideo, la homaranismo, ktp.

Cxiukaze li havis grandan intuician ideon. Malice oni povas diri, ke li havis tiun ideon kaj ne foirjxetis gxin, cxar li ne estis profesia lingvisto sed nur lingvo-amanto. Cxiuj postaj grandaj lingvistoj (ni citu nur Jakobson), kiuj provis fari internaciajn lingvojn en la postaj jardekoj alvenis nur al naturismaj meznombrajxoj.

La ideo de Zamenhof estis la jena:

"Mi arangxis plenan dismembrigxon de la ideoj en memstarajn vortojn, tiel ke la tuta lingvo, anstataux vortoj en diversaj gramatikaj formoj, konsistas sole nur el sensxangaj vortoj. Se vi prenos verkon skribitan en mia lingvo, vi trovos, ke tie cxiu vorto sin trovas sole kaj cxiam en unu konstanta formo, nome en tiu formo, en kiu gxi estas presita en la vortaro. Kaj la diversaj formoj gramatikaj, la reciprokaj rilatoj inter la vortoj k.t.p. estas esprimataj per kunigxo de sensxangxaj vortoj.

Sed cxar simila konstruo de lingvo estas tute fremda por la euxropaj popoloj kaj alkutimigxi al gxi estus por ili afero malfacila, tial mi tute alikonformigis tiun chi dismembrighon de la lingvo al la spirito de la lingvoj euxropaj, tiel ke se iu lernas mian lingvon laux lernolibro, ne traleginte antauxe la antauxparolon (kiu por la lernanto estas tute senbezona), - li ecx ne supozas, ke la konstruo de tiu cxi lingvo per io diferencas de la konstruo de lia patra lingvo."  

Tio estas skribita, vere skribita de Zamenhof, ne inventita de mi. Alivorte Zamenhof celis fari lingvon kun nesxangxeblaj morfemoj, kiel la turka. Sed esperantistoj apenaux legis la antauxparolon de la propraj lernolibroj, kiu, male al tio kion la bona doktoro pensis, ja estas bezona.


2. Kaj kio okazis en la realo……..

Okazis, ke ankaux la unuaj esperantistoj estis filoj de sia tempo kaj de “sia lingvo”. Jam en la unua jaro Zamenhof estis inundata de reform-proponoj. Oficiale ili sxuldigxis al la fakto ke la lingvo ne rapide progresis kaj al la deziro forigi tiujn facetojn de la lingvo, kiu malhelpas gxian progreson. En la realo temis pri la nekonfesida deziro “malsovagxigi” Esperanton kaj igi gxin pli simila al la “grandaj” okcidentaj kulturlingvoj, alivorte al la franca. Same nekonfesinde hodiaux la klopodo estas similigi Esperanton al la angla.

Jam en 1894 Zamenhof publikigis en La Esperantisto ampleksan reformproponaron, kiu estis malakceptita de la tiamaj esperantistoj.

Kaj jen la tiam proponitaj reformoj (kiuj similas al multaj el la nuntempaj):

- La supersignoj malaperas.

- La c estis elparolata kiel malnova sx; z kiel malnova c.

- Artikolo ne plu ekzistas.

- La akuzativo havas la saman formon kiel la nominativo.

- En multenombro la substantivoj anstatauxas -o per -i.

- La adjektivo finigxas, same kiel la adverbo, per -e kaj ne sxangxas 
sian formon.

- La tabelaj vortoj estas anstatauxataj per vortoj prenitaj el la naturaj lingvoj.

- La prepozicio je estas unue forigata sed poste aperis en la reformita vortaro.

Kaj jen ekzemplo de la reformita lingvo:

Unuaj vortoj de Patro nia: Patro nue kvu esten in cielo, sankte estan tue nomo, venan regito tue, estan volo tue, kom in cielo, sik anku sur tero.

kaj kelkaj ekzemploj el la vortareto proponata:

- borgeso (= burgxo)

- kavalo (= cxevalo)

- omnu (= cxiu)

- koruso (= hxoro)

- jovedo = jauxdo)

- meilo (= mejlo)

- epolo (= sxultro)

- sik (= tiel) 

En 1909 aperis al unua oficiala aldono al la Universala Vortaro produktita de la tiama Lingva Komitato (nuna Akademio).

En gxi la agado de la kasxeuxropistoj estas ankoraux pli evidenta. 

Jen kelkaj ekzemploj laux grupetoj .

En la unua grupo estas vortoj, kiuj rekte kontrauxstaras la vorto-faradon de Esperanto laux la Fundamentaj reguloj. Cxu vi memoras pri la dismeto de la ideoj, kiun havis en la menso Zamenhof?

antipatio: malsimpatio aux malinklino

anonima: sennoma

tragikomedio: tragedio, kies finigxo estas felicxa

Ni ne komentu pri la enkonduko de la radiko “tragi-“, kiu sxajnae validas nur en cxi tiu okazo.

Eble ankaux 

antipodo: loko de la tero, kusxanta sub niaj piedoj sur la alia duonglobo

estas parto de la enkonduko de la radiko “anti-“ tre vivanta ankaux nuntempe en, ekzemple, “antisemit-“, kiun mi nomus “kontraux-sxem-id-“.

La dua grupo rilatas al la fifama sistemo geografio-geografo, kiu firmigas sian cxeeston, kaj donas eblecojn al postajh generacioj fari multe pli da strangajxoj.

filozofio: scienco pri la esencaj plej gxeneralaj principoj kaj kauxzoj de la estado. 

filozofo: scienculo, kiu esploras kaj pritraktas la filozofion. 

mito: tradicia fabela rakonto pri antikvaj dioj kaj praaj tempoj.

mitologio: tradiciaj fabelaj rakontoj de la antikvuloj pri la dioj kaj duondiaj herooj. 

filologio: scienco, kiu . . . esploras la lingvojn kiel organojn de la spirita vivo de la popoloj.

filologo: scienculo, kiu studas la filologion

astrologio: arto diveni ion estontan laux la astroj

astrologo: astrologiisto

astronomio: scienco pri la astroj

astronomo: astronomiisto

filantropo: humanulo, homaramanto aux bonfarema homo

filantropio: humaneco, homaramo aux bonfaremo

teologio: metoda studo pri Dio kaj diaj aferoj

teologo: teologiisto

Iom aparta estas la pozicio de:

inkvizicio: mezepoka eklezia institucio kaj tribunalo.

inkvizitoro: membro de la inkvizicia tribunalo

Gxenerale abundas okcidentajxoj:

manuskripto: manskribajxo, skribajxo destinita por presigxo.

beletristiko: literaturo laux la artisma vidpunkto.

depesxo: urgxa sciigo, sendita per rapida vojo, precipe per telegrafo.

kavalerio: parto de armeo konsistanta el rajdsoldatoj.

spado: glavo konsistanta el longa, rekta, mallargxa, pinta kaj 
unutrancxa aux dutrancxa klingo kun tenilo

adjutanto: oficiro, kiu komunikas al la subuloj la ordonojn de generalo

auxtentika: nedubeble certa, vera aux originala, oficiale certigita

hekatombo: bucxofero el cent bovoj, cxe antikvuloj

La verkon de la tiama Lingva Komitato dauxrigis kun elano la postaj generacioj, en kiuj oni konstante plu provis forigi la radikojn gxermanajn aux rusajn enkondukitajn de Zamenhof. Se li mem ne estus protekstinta per la Fundamento vortojn kiel “fingro” kaj “tago” kaj “prava”, nun ni certe dirus “deto”, “jxurneo” kaj “rajta”. Preter la sxerca tono, efektive statistikaj kalkuloj pri la morfemaro de Esperanto de la Universala Vortaro tra Plena Vortaro gxis Plena Ilustrita Vortaro, montras ke la procentajxo de enkondukitaj morfemoj nek francaj nek anglaj praktike emas reduktigxi al nulo en la lastaj tempoj .