Vidi fonton por Enkonduko al la libro kun la vortolistoj

* reiru al [[Simplaj samsignifaj vortoj - listoj]]
<hr>
<br>

'''''ENKONDUKOJ'''''

'''Esperanto estas facila''' 

Tiel ni cxiam prezentas la lingvon en niaj propagandiloj, cxu ne? Fiere ni ilustras, kiel eblas krei tutan serion da vortoj surbaze de la sama radiko: ''cxevalo, cxevala, cxevale, cxevalino, cxevalido, cxevalejo; bela, bele, beleco, belulo, beli, beligi; unu, unua, unuo, unueco, unuigxo, unuigi'' – kaj kontrastas tion kun la neregulaj kaj pluroblaj radikaroj de aliaj lingvoj.

Kiel cxiu artisto scias, simpleco ne estas facile akirita. Poeto sxvitas dum horoj, fortajlante nenecesajn vortojn, gxis restas nur unu perfekte tornita frazo. Simile, Zamenhof laboris dum pli ol jardeko por atingi cxefverkon de simpleco.

La facileco de Esperanto efektive estas motivo por lerni gxin; tial, cetere, mi mem ekinteresigxis pri gxi. Gxia facileco tenas la entuziasmon de lernantoj, kiuj rimarkas post malmultaj lecionoj pli grandan progreson ol eblus ecx post plurmonata studado, se ili lernus alian lingvon.

Unu el la placxaj aspektoj por novaj esperantistoj estas la ebleco mem krei vortojn: ne per enkonduko de novaj radikoj, sed per kombino de ekzistantaj radikoj kaj uzo de sufiksoj. Kiel instruisto mi rimarkas, ke komencantoj aparte gxuas la lecionon pri la mal-vortoj: ili malkovras kun plezuro, kiel lerninte ''longa, nova, juna'' ktp. ili mem povas krei ''mallonga, malnova, maljuna''.

Esperanto havas la aspekton de latinida lingvo, kaj tial parolantoj de tiuj lingvoj tro facilanime emas enkonduki novajn vortojn. Se oni ne scias, ekzemple, kiel diri ''illegal'' aux ''editorial'', estas multe pli facile diri ''ilegala'' aux ''editorialo'', ol cerbumi kiel plej trafe esprimi tiujn konceptojn en Esperanto. Mi kredas, ke alta proporcio de la vortoj, kiuj plenigas niajn vortarojn, ekaperis en la lingvo pro nepensemo de parolantoj. Tiel ili faciligas la lingvon por si mem, sed ne nepre por siaj legantoj aux auxskultantoj. Por ke Esperanto retenu sian simplecon, necesas pensi.

Aliaj vortoj aperis tutsimple pro eraroj. Kiam amaso da homoj, ekzemple, kune marsxas tra la stratoj por fari politikan proteston, tio estas ''manifestacio''. Por parolantoj de euxropaj lingvoj, estas tro facila eraro nomi tion ''demonstracio'' – tiun vorton mi ecx foje vidis en revuo ''Esperanto''. Por eviti tiajn erarojn, necesas kontroli en vortaro, kiam oni ne certas pri vorto, anstataux senpripense supozi, ke oni jam scias. Mi memoras, kiel mi mem, kiel nesperta sed tre entuziasma esperantisto, preskaux skribis la vorton ''parmezano'' [piv] sur mian acxetliston. Poste mi pensis, ke tamen estus bona ideo kontroli en la vortaro, kaj malkovris, ke tio nomigxas en Esperanto ''parma fromagxo'' (t.e. fromagxo el la urbo Parma). “Ha, kompreneble!” mi pensis. “Kiel bonsxance, ke mi kontrolis!” La problemo estas ne nur, ke nespertuloj ne kontrolas, sed ke poste la vortaroj reprenas kaj disvastigas iliajn erarojn. Alia granda fonto de tiaj eraroj estas Vikipedio, en kiu nun ja aperas la kapvorto ''Parmezano''. Konsiderante la fakton, ke tiu itala fromagxo nomigxas en la itala ''parmigiano'', tiu angla-franca formo vere ne havas sencon.

Neniu normale provus aldoni novan radikon al nature evoluinta lingvo, sed cxar Esperanto estas artefarita, ecx komencantoj opinias, ke ili rajtas kaj povas plibonigi la laboron de Zamenhof. Mi legis iam proponon pri nova vorto ''ekvila'' en la kunteksto ''ekvila komerco''. Kiel Esperanto elturnigxis dum la lastaj 120 jaroj sen la vorto ''ekvila''? Tre simple: per la vorto ''justa''. Tiun ekzemplon vi ne trovos en la pagxoj de La Bona Lingvo (bonsxance tiu propono estis mortnaskita), sed amason da aliaj: ''cis, humanitara, violenta'' ktp. ktp.

Iuj esperantistoj opinias, ke ili rajtas proponi sxangxon al la vorttrezoro tutsimple cxar ili ne sxatas ekzistantan vorton, kaj pensas, ke alia formo estus pli bona aux pli bela. Tiel, apud la Fundamentaj vortoj ''kruro, besto, vinbero'' kaj ''presi'' aperis ''gambo, animalo, uvo'' kaj ''printi''. La cxiama preteksto estas, ke estas iu esenca distingo en la signifo: ekzemple, ke ''kruro'' rilatas nur al la parto inter la piedo kaj la genuo, dum ''gambo'' estas la tuto; aux ke ''animalo'' rilatas al cxiuj bestoj inkluzive de la homo. La praktika (kaj certe ankaux la celita) rezulto estas iompostioma anstatauxigo de la Fundamentaj vortoj per aliaj pli laux la gusto de ties uzantoj. La sekvo estas, ke anstataux lerni nur unu vorton, komencantoj devas lerni du kun praktike la sama signifo – cxar kompreneble la malnova formo ne falas el la uzado. Kien do malaperis la facileco de Esperanto?

Por lernantoj de Esperanto estas tre kuragxige konstati, ke ili mem povas per kombinado de radikoj kaj sufiksoj multobligi sian vorttrezoron. Bedauxrinde, iuj esperantistoj kredigas al ili, ke tiaj kunmetitaj vortoj ne estas serioza parto de Esperanto, ke ili apartenis al primitiva fazo de la lingvo, nun superita. Tiun vidpunkton mi iam auxdis ankaux de nesperta esperantisto: sxi plendis, ke sxi ne havas suficxe grandan vortprovizon en Esperanto – jes, sxi scias, ke eblas mem krei vortojn, sed sxi volas lerni la “gxustan” nomon de la koncerna objekto. Evidente, sxiaj instruistoj jam konvinkis sxin, ke la kunmetajxoj, kiujn sxi mem elpensas, estas duarangaj anstatauxajxoj, uzindaj nur se oni ne konas la “veran” terminon.

Ni cxiuj konas la faman rakonton pri la eta Ludoviko kaj la dolcxajxvendejo: ke vidante la rusan vorton ''konditorskaja'' (sukerajxejo) li ekkomprenis, kiel per sistemo de afiksoj li povos limigi la bezonatan radikaron de sia nova lingvo kaj tiel faciligi la taskon de lernantoj. Cxu ne plu validas tiu brila inspiro de Zamenhof? Sxajne ne – precipe dum cxiu duonbakita duonkomencanto kredas, ke li aux sxi rajtas proponi aldonojn al la vortaro. Tiel ekestas situacio, en kiu la radikaro konstante kreskas, kaj lernantoj estas devigataj dedicxi horojn por studi gxin. Tion sugestas ekzemple la pagxaro ''Lernu!'' per sia rubriko “Vorto de la tago”, kiu rekomendas amason da nenecesaj vortoj: ''lokalizi, delico, akomodi, fetoro, sukuri'' ks.

Kunmetado estas la kerno de la esperanta vortfara sistemo. Ni ne donu al komencantoj listojn de novaj vortoj parkere lernendaj; anstatauxe ni montru al ili, kiel surbaze de malgranda radikaro, ili povos mem esprimi preskaux cxiujn normale bezonatajn konceptojn.

Anna Lowenstein

*   *   *

'''La Fundamento sen peno sed kun prudento'''


Multaj el la problemoj en la pasinta kaj en la nuna mondo venas el lauxvorta interpretado de sanktaj libroj. Ankaux la Fundamento estas iusence la sankta libro de la parolantoj de Esperanto.  Gxi estas en tiu senco sankta, cxar kiel Zamenhof diris en la Antauxparolo: “Neniu persono kaj neniu societo devas havi la rajton arbitre fari en nia Fundamento ecx la plej malgrandan sxangxon!”  Gxi, do, estas la normodona lingva libro por la komunumo de la esperantistoj.

Do, se iu volas scii, kiel teorie devus funkcii Esperanto, oni ne povas fari ion alian ol legi kaj relegadi la Fundamenton kaj klopodi eltiri la regulojn. Tio estas esence la sama laboro, kiun faras lingvistoj, kiam ili devas kompreni la regulojn de iu ajn lingvo en la mondo, nur ke ilia tasko estas iom pli malfacila. Ne disponante pri skribita teksto same auxtoritata, ili devas auxskulti la parolantojn de ekzemple auxstralia pralogxanta tribo, registri ilin kaj poste analizi la lingvon. 

Ni provu vidi, kion la Fundamento legata sen antauxjugxoj povas instrui al ni en la kampo de vortoj kaj vortaroj. Tiujn instruojn vi trovos en la konsiloj pri unuopaj vortoj en cxi tiu libro.

Nia cxefa mesagxo volas esti: legu la Fundamenton kaj interpretu gxin per komuna prudento.


''1 – En Esperanto, principe, ne ekzistas duoblaj vokaloj aux duoblaj konsonantoj.''

En multaj lingvoj oni havas duoblajn vokalojn/konsonantojn aux longajn vokalojn/konsonantojn. Laux la simboloj de la Internacia Fonetika Alfabeto oni indikas ilin per dupunkto post la litero: “a:” = “longa a”, “k:” = “duobla K”. 

Se oni legas la Fundamenton oni unue trovas la gxeneralan regulon 9-an, kiu asertas, ke “Cxiu vorto estas elparolata absolute kiel gxi estas skribita.”
Poste oni trovas en la 2-a Ekzerco de legado la vortojn “Ré-e”, “Heró-o”, “Konscí-i”, kiuj klare montras, ke du vokaloj skribitaj sinsekve estas elparolindaj aparte.
Ankoraux poste oni vidas, ke vortoj, kiuj en la fontlingvoj havis duoblajn konsonantojn, estas normale prezentataj en Esperanto per radikoj kun simplaj konsonantoj, ekzemple “pomme” en la franca igxas “pomo”, “allumette” igxas “alumeto”, kaj tiel multe pli.  Tio estas la normala kaj gxenerala regulo en Esperanto. Se iu povas trovi kontrauxekzemplon en la Fudamento, bonvolu diri.

Sed jen du “esceptoj”! 

En la Gramatiko, regulo 16-a, ni trovas “La finajxoj de la substantivoj kaj de la artikolo povas esti forigataj kaj esti anstatauxataj de apostrofo. Ekzemple: Sxiller’ anstataux Sxiller’o.”

En la 36-a Ekzerco oni havas la frazon: Petro, Anno kaj Elizabeto estas miaj gefratoj.

Temas evidente pri personaj nomoj, pri kiuj Zamenhof hezitis, kion fari. Cxu skribi ilin komplete asimilitaj Sxilero kaj Ano, cxu lasi ilin nur duone asimilitaj?.

Cxu tio suficxas por aserti, ke en Esperanto povas ekzisti duoblaj konsonantoj en radiko, kaj skribi trankvile “finno”, “gallo”, “villo”, kaj tiel plu? La leganto jugxu mem, sed komuna prudento kaj ankaux seriozaj sciencaj kialoj, indikas, laux mi, ke oni ne rajtas enkonduki en Esperanton regulon, kiun gxi ne havas. Cetere la kapablo distingi en la elparolo inter simpla kaj longa konsonanto, ne ekzistas en multegaj lingvoj. Kial sxargxi la lernantojn de Esperanto per plia malfacilajxo?

En la sama rubriko oni devas ekzameni ankaux la provojn forigi la 9-an regulon: “Cxiu vorto estas elparolata absolute kiel gxi ests skribata.” kaj la klarajn indikojn de la  2-a Ekzerco de legado: “Ré-e”, “Heró-o”, “Konscí-i”.

Cxiam en Esperanto oni skribas du samajn konsonantojn, kiam tiuj trovigxas apude en vort-kunmetoj: lit-tuko, for-rapidi, ktp. Cxiam oni legis laux la indikoj de la Ekzerco de legado: lit-tuko, for-rapidi, alivorte klare auxdigante la du konsonantojn. Nun oni provas pravigi la legadon lit:uko kaj for:apidi, pro tio ke oni emas fari tion por pli facila kaj sengxena elparolado.

Jen okazo en kiu, oni ne rajtas sxangxi la principojn de la lingvo, kiujn montras la Fundamento. Oni estas provanta krei novan lingvon.


''2 – Vortkunmetado estas normala maniero formi novajn vortojn''

Nia hipoteza marsa lingvisto, kiu provus lerni Esperanton el la Fundamento, ne havus dubojn: vortkunmetado estas la normala maniero formi novajn vortojn en Esperanto. Li unue trovus la regulon 11-an: La kunmetitaj vortoj rezultas el la simpla kunigxo de la formantaj elementoj, kunskribitaj sed dividitaj de malgrandaj streketoj. La cxefa vorto devas cxiam esti en la fino. La gramatikaj finajxoj estas konsiderataj  vortoj. Ekzemple: vapor’sxip’o (sxipo funkcianta per vaporo) konsistas el vapor – vaporo, sxip – sxipo, o – finajxo tipa por la substantivo.

Tra la tuta ekzercaro li trovus gxangalon da kunmetitaj vortoj de cxiuj specoj. <br>

- Mia frato ne estas granda, sed li ne estas ankaux malgranda: li estas de meza kresko. 

- Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallargxa pordo.

- Haro estas tre maldika. 

- La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi ecx antaux nia nazo. 

- Tiu cxi malfresxa pano estas malmola, kiel sxtono.

- Ni forte malestimas tiun cxi malnoblan homon. 

- La fenestro longe estis nefermita; mi gxin fermis, sed mia frato tuj gxin denove malfermis. 

- La logxantoj de unu regno estas samregnanoj, la logxantoj de unu urbo estas samurbanoj, la konfesantoj de unu religio estas samreligianoj.

Kaj fine li trovus la amuzigxon de Zamenhof en la lasta ekzerco de la Ekzercaro:

- Sano, sana, sane, sani, sanu, saniga, saneco, sanilo, sanigi, sanigxi, sanejo, sanisto, sanulo, malsano, malsana, malsane, malsani, malsanulo, malsaniga, malsanigxi, malsaneta, malsanema, malsanulejo, malsanulisto, malsanero, malsaneraro, sanigebla, sanigisto, sanigilo, resanigi, resanigxanto, sanigilejo, sanigejo, malsanemulo, sanilaro, malsanaro, malsanulido, nesana, malsanado, sanulajxo, malsaneco, malsanemeco, saniginda, sanilujo, sanigilujo, remalsano, remalsanigxo, malsanulino, sanigista, sanigilista, sanilista, malsanulista k. t. p.

Estante racia, kiel cxiuj logxantoj de Marso, li konkludus ke vortkunmetado estas la normala maniero formi novajn bezonatajn vortojn en Esperanto. Kaj la samon li trovus, se li auxskultus la normalajn parolantojn, kiuj diras,ekzemple, “glaso-sub-ten-ringo”.

Sed, se li aligxus al la asocio “Esperantologoj anonimaj” kaj demandus la prezidanton, kial oni ne diras “Esperanto-sciencistoj sennomaj” oni dirus al li, ke temas pri vortoj el la granda (okcidenta) kultura tradicio, kiujn oni ne povas malhavi, ankaux cxar ili estas en la angla kaj en franca lingvoj. Same oni klarigus al li, ke ne ekzistas tia regulo en Esperanto, cxar Zamenhof diris “tago” kaj “nokto”, ne “tago” “maltago” kaj sekve oni rajtas diri “longa” kaj “kurta”. Iu, kiu “rezonas” tiel neniam ricevos vizon por Marso.

Kvankam tiu regulo, almenaux en la kapo de la simpluloj, dauxre funkcias, oni insistus, ke oni ne devas diri “malsanulejo” sed “hospitalo”, kaj ve al tiu, kiu kuragxus diri “biologiisto” (biologi’ist’o) anstataux “biologo”. 

Multajn tiajn marsajn konsilojn vi trovos en cxi tiu libreto.


''3 – Cxu vi parolas klere kaj greke aux kompreneble?''

En multaj regionoj de la mondo ekzistas disniveligo de la lingvoj (fenomeno, kiun lingvistoj normale nomas ‘diglosio’). Esence temas pri la fakto, ke la sama lingvo-komunumo uzas unu lingvon (aux variajxon de lingvo) por uzo en la familia kaj neformala rilatado kaj unu alian lingvon (aux lingvovariajxon) por funkcioj pli solenaj, pli prestigxaj. Ekzemple oni uzas la parolatan araban por enfamiliaj konversacioj sed la modernan norman araban por intervjuo en la televido kaj fine la tute klasikan araban por religiaj ceremonioj.

En Esperanto ankaux ensxteligxas la euxropaj ideoj pri la beleco de tiu situacio. Dum jarmilo en Euxropo oni parolis iun ajn el la modernaj euxropaj lingvoj kaj skribis en la latina. Post la fino de la latina, tamen oni plukreis cxiujn sciencajn nomoj el grekaj kaj latinaj elementoj. Vere kleraj homoj povis longe post la renesanco ankoraux skribi en la latina, kaj en la modernaj tempoj ankaux kompreni la latinan kaj parte la grekan. Pro tio se vi estis klera kaj volis paroli per supera lingvo, vi ne diris “koro” sed “kardio/kardjo”, “instruisto” sed “pedagogo” ktp. en malsamaj miksoj en malsamaj landoj de Euxropo.  

La supereco de kuracistoj konsistis dum jarcentoj el tio, ke ili parolis nekompreneble por la pacientoj. Tio okazis ankaux pri la literaturo. Ju pli la lingvo estis nekomprenebla por la normala popolo, des pli gxi estis taksata poezia.

Tiuj ideoj lauxgrade malaperadas el euxropaj lingvoj en la lastaj du jarcentoj sed je malsamaj ritmoj en malsamaj landoj. Kaj nun oni vidas la saman emon per uzado de anglaj esprimoj, kiujn la popolo ne komprenas.

Kion faris Zamenhof? Estante geniulo, li kaptis la evolutendencojn jam klarajn en la dua duono de la dek-nauxa jarcento, kaj produktis lingvon kun nur unu lingvonivelo.

Vi povas legi la Fundamenton 100 fojojn kaj tamen vi ne trovas la parojn: geografo-geografio, biologo-biologio, nek kardiografo-kardiografio, ktp.

Sed post Zamenhof venis la Lingva Komitato, kiu en la epoko de la Ido-skismo, pensis bone, ke oni povas batali kontraux la naturismaj ideoj de gxiaj parolantoj, enmetante amason da radikoj eltiritaj el okcidentaj lingvoj, kaj la tutan superan nivelon  grekan kaj latinan. 
Jen kelkaj ekzemploj laux grupetoj .

En la unua grupo estas vortoj, kiuj rekte kontrauxstaras la vorto-faradon de Esperanto laux la Fundamentaj reguloj. Cxu vi memoras pri la dismeto de la ideoj en nesxangxeblajn radikojn , kiun havis en la menso Zamenhof?

antipatio: malsimpatio aux malinklino<br>
anonima: sennoma <br>
tragikomedio: tragedio, kies finigxo estas felicxa

Ni ne komentu pri la enkonduko de la radiko “tragi-“, kiu sxajne validas nur en cxi tiu okazo.

Eble ankaux 

antipodo: loko de la tero, kusxanta sub niaj piedoj sur la alia duonglobo<br>
estas parto de la enkonduko de la radiko “anti-“ tre vivanta ankaux nuntempe en, ekzemple, “antisemit-“, kiun mi nomus “kontraux-sxem-id-“.

La dua grupo rilatas al la fifama sistemo geografio-geografo, kiu firmigas sian cxeeston, kaj donas eblecojn al postaj generacioj fari multe pli da strangajxoj.

filozofio: scienco pri la esencaj plej gxeneralaj principoj kaj kauxzoj de la estado. <br>
filozofo: scienculo, kiu esploras kaj pritraktas la filozofion. 

mito: tradicia fabela rakonto pri antikvaj dioj kaj praaj tempoj.<br>
mitologio: tradiciaj fabelaj rakontoj de la antikvuloj pri la dioj kaj duondiaj herooj. 

filologio: scienco, kiu . . . esploras la lingvojn kiel organojn de la spirita vivo de la popoloj.<br>
filologo: scienculo, kiu studas la filologion

astrologio: arto diveni ion estontan laux la astroj<br>
astrologo: astrologiisto

astronomio: scienco pri la astroj<br>
astronomo: astronomiisto

filantropo: humanulo, homaramanto aux bonfarema homo<br>
filantropio: humaneco, homaramo aux bonfaremo

teologio: metoda studo pri Dio kaj diaj aferoj<br>
teologo: teologiisto

Iom aparta estas la pozicio de:

inkvizicio: mezepoka eklezia institucio kaj tribunalo.<br>
inkvizitoro: membro de la inkvizicia tribunalo

direkcio<br>
direktoro

ktp.

kiam komencigxas la kvazauxregulo literaturo/literatoro. Abundas krome la kvazauxgrekajxoj:

apologo: fablo.

epigrafo: mallonga surskribo, metita sur konstruajxo por indiki gxian destinon, daton k.t.p. 

epigramo: mallonga versareto esprimanta satiran kritikon.

prologo: parto de teatrajxo, kiu anoncas kaj preparas la agon.

epilogo: fina parto de verko, kiel malo de prologo.

epiteto: adjektivo, aldonata senpere al substantivo, por gxin kvalitigi.

epizodo: flanka agado, ne strecxe ligita kun la cxefa temo, en rakonto aux poemo. 

kaj gxenerale la okcidentajxoj:

manuskripto: manskribajxo, skribajxo destinita por presigxo.

beletristiko: literaturo laux la artisma vidpunkto.

depesxo: urgxa sciigo, sendita per rapida vojo, precipe per telegrafo.

kavalerio: parto de armeo konsistanta el rajdsoldatoj.

spado: glavo konsistanta el longa, rekta, mallargxa, pinta kaj unutrancxa aux dutrancxa klingo kun tenilo

adjutanto: oficiro, kiu komunikas al la subuloj la ordonojn de generalo

auxtentika: nedubeble certa, vera aux originala, oficiale certigita

hekatombo: bucxofero el cent bovoj, cxe antikvuloj

La premion inter la oficiale aldonitaj vortoj povas ricevi la radiko “kanon-“, al kiu oni donas tre malsamajn signifojn.<br>

kanono: 1. pafilego. 2. eklezia regulo, koncernanta la kredon kaj obeendajn devojn. 3. ekleziaj katalogoj de a sanktuloj aux de la sanktaj libroj.

Per cxi tio la lingva komitato sxajnas diri: ankaux en Esperanto ekzistu vortoj kun pli ol unu signifo tute inter si nerilataj.

La verkon de la tiama Lingva Komitato dauxrigis kun elano la postaj generacioj, en kiuj oni konstante plu provis forigi la radikojn gxermanajn aux rusajn enkondukitajn de Zamenhof. Se li mem ne estus protektinta per la Fundamento vortojn kiel “fingro” kaj “tago” kaj “prava”, nun ni certe dirus “deto”, “jxurneo” kaj “rajta”. Preter la sxerca tono, efektive statistikaj kalkuloj pri la morfemaro de Esperanto de la Universala Vortaro tra Plena Vortaro gxis Plena Ilustrita Vortaro, montras ke la procentajxo de enkondukitaj morfemoj nek francaj nek anglaj praktike emas reduktigxi al nulo en la lastaj tempoj .

En cxi tiu libreto vi trovos alternativajn esprimojn por la alt-kulturaj grek-latinaj vortoj.

''4 – La dekkvina regulo: cxu labor-azeno aux troja cxevalo?''

Cxiuj konas preskaux parkere la 15-an regulon de la komenca Esperanto-gramatiko:
La tiel nomataj vortoj fremdaj, t.e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen sxangxo, ricevante nur la ortografion kaj la gramatikajn finajxojn de tiu cxi lingvo. Sed kiam en unu kategorio pluraj vortoj malsamaj derivas de unu sama radiko, estas pli bone uzi sensxangxe nur la vorton fundamentan kaj la ceterajn formi el tiu cxi lasta laux la reguloj de la lingvo Esperanto. Ekzemple: tragédie - tragedi’o, tragique - tragedi’a“ .

Cxi tiu regulo estas tre grava, cxar gxi permesis al la lingvo evolui per natura metodo. Kiam la tuta mondo parolas pri “modem” oni rajtas preni tiun radikon kaj krei la novan vorton “modem-o”.

Estas kompreneble necese, atenti pri la dua parto de la regulo, tio estas preni nur la bazan radikon. Tio estas iom malfacila, cxar la rezulto estas vortoj ne plu internaciaj. Oni atendus en Esperanto la serion: redakt-i, redakt-ist-o, redakt-ej-o, redakt-ist-ar-o, sed Zamenhof mem ne sukcesis rigore sekvi tiun regulon kaj en la Universala Vortaro ni trovas redakci- kaj redaktor-.

Kaj jen ree la bezono pri komuna prudento. La fakto ke Zamenhof mem ne sukcesis cxiam sekvi la regulon, ne povas esti preteksto por krei novan escepto-regulon: La dua parto de la 15-a regulo ne aplikigxas!”

Krome en la tempoj de Zamenhof, li povis pensi nur pri Euxropaj lingvoj. Io komuna al la latinidaj, gxermanaj kaj slavaj ligvoj estis komplete internacia kaj rajtis eniri la lingvon.

Nun ni ne plu povas sekvi tiun regulon. La komunikaj eblecoj nuntempaj devigas nin pensi ankaux pri la lingvoj cxina, indonezia, japana, persa, araba ktp.  Nur tio, kio estas komuna al lingvoj de cxiuj mondopartoj povas esti konsiderata prenita de la “plimulto de la lingvoj”. La konscio pri tio malrapide progresas. Unuan proponon klaran al tiu direkto faris Andreas Kueck . Oni povas diskuti pri la propono de Andreas Kueck, kaj oni rajtas havi malsamajn ideojn pri la apliko de tiu regulo, sed restas la fakto, ke Andreas Kueck havas la meriton diri klare tion, kion multaj, inkluzive de mi, pensis sed ne kuragxis diri. Verdire en antauxaj jardekoj kelkaj japanoj komencis proponi la neceson maleuxropigi Esperanton, sed ili estis kutime konsiderataj “stranguloj”.

Ankaux en cxi tiu kampo, eble la komuna prudento devas helpi. Versxajne ne oportunas sxangxi vortojn bazajn de Esperanto, ekzemple “maljuna” per “olda”, sed oni povas krei multajn novajn vortojn per kunmetado laux modeloj de la cxina, de la japana, de la araba ktp. Ankaux tio estas apliko de la 15-a regulo.

Esence, laux mi, la 15-a regulo devas resti “labor-azeno”, kiu permesas al Esperanto evolui senprobleme, cxiutage per aldono de novaj bezonataj radikoj, sed gxi ne rajtas igxi “troja cxevalo ”, alivorte ilo por igi Esperanton tre simila al Interlingua, alivorte al lingvo plena je okcidentajxoj kaj servanta nur al disportado tra la mondo de la sola, grava, granda kaj vera kulturo, la nia.

''5 - Konklude''

La Fundamento restas nia modelo. Oni devas interpreti gxin per komuna prudento, kaj provi vivigi gxiajn principojn, ne la unuopajn esceptojn. Tio, kio gravas estas la granda bildo, estas la klaraj principoj de facila, senescepta, aglutina lingvo. Ankaux la tutmondigo de la vortara materialo povas esti rigardata kiel principo venanta el la Fundamento, kiu provis esti kiel eble plej internacia en sia tempo.

Renato Corsetti