Vidi fonton por Esperanto: la lingvo kun generacia problemo

Reiru al [[anna: artikoloj pri lingvaj temoj]]



Cxi tiu artikolo aperis en revuo ''Esperanto'' n-ro 1175 de novembro 2004 p.230.


'''Esperanto: la lingvo kun generacia problemo'''

Ekzistas arbo, tre alta kaj malhela kun elegante pinta konturo, kiu tauxge lauxrandas longajn avenuojn. Zamenhof nomis gxin '''cipreso'''. La kreado de nova lingvo postulas milojn da suficxe arbitraj decidoj, kaj Zamenhof estus povinta nomi gxin '''sipreso''' aux '''kupreso'''. Sed li elektis la vorton '''cipreso''', versxajne surbaze de gxia nomo en pluraj euxropaj lingvoj.

Sercxante la nomon de tiu arbo en la nova eldono de PIV, mi kun miro legis jenon:<br>
    '''*cipres/o''' ♣ Kupreso.<br>
(La steleto signifas, ke la vorto estas Fundamenta: alivorte gxi aperis en la verko ''Fundamento de Esperanto'', kiun dum la unua Universala Kongreso en Bulonjo-sur-Maro la esperantistaro formale akceptis kiel la netusxeblan bazon de la lingvo.)

Kio estas tiu mistera vorto '''kupreso''', kiu aperas loke de la difino? Sxajne la redaktoro (aux pli precize, la redaktoro de tiu parto de la vortaro, kiu rilatas al arbonomoj) konsideris gxin grava, cxar li movis la detalan difinon al tiu kapvorto. La vorto ne aperas en la malnova eldono de PIV, des malpli en la antikva ''Plena Vortaro'' – do, evidente temas pri nova vorto.

Kiel povas esti, ke nova vorto en mallonga tempo farigxis tiel grava, ke gxi akaparis la lokon de la tradicia '''cipreso''', vorto kiu ne nur havas longan historion, sed estas ecx Fundamenta? La respondo, kompreneble, estas ke tio tute ne okazis. Mi suspektas, ke '''kupreso''' estas inventajxo de la vortaristo, eble pro deziro unuecigi la derivadon de plantonomoj el la latina. Do, nun en Esperanto ni havas du vortojn por la sama, ne tre grava arbo. En lingvo, kiu pretendas esti facile lernebla, tio estas stranga troigo.

Kompreneble, la ekzisto de Fundamento vorto ne malhelpas, ke la esperantistaro ekuzu alian vorton por la sama koncepto; estas natura afero, ke lingvo evoluas. Sed en cxi tiu kazo ne temas pri natura evoluo, sed pri intenca provo reinventi la lingvon. Estas kvazaux la vortaristo konsiderus Esperanton nura projekto, en kiu multaj bazaj konceptoj restas ankoraux diskutendaj. Li forgesas, ke jam ekzistas miloj da homoj, kiuj uzas Esperanton en sia cxiutaga vivo. Por ili la vorto '''cipreso''' ne estas eventuale reviziota propono, sed normala (ecx se ne ofta) parto de ilia vortprovizo.

Sama afero okazis pri la vorto '''Groenlando'''. Mi cxiam nomas la landon tiel, cxar tiun nomon mi lernis, kiam mi lernis la lingvon; mi trovis la vorton en PIV kaj ankaux en la nacilingvaj vortaroj, kiujn mi tiutempe konsultis. En la nova PIV, same kiel cxe '''cipreso''', aperas transsendo al la nove enkondukita kapvorto '''Gronlando'''. Cxu ni devos sxangxi nian lingvouzon, cxiufoje kiam aperos nova eldono de la vortaro?

Neinformitoj ofte demandas nin, cxu Esperanto povus disfali en dialektojn, kaj ni esperantistoj cxiam firme respondas, ke ne. Bonsxance, la samaj homoj neniam pensas demandi, cxu ni havas generacio-problemon. Esperantistoj estas distingeblaj laux la eldono de la vortaro, kiu aktualis, kiam ili mem akiris siajn proprajn lingvokutimojn. Jam rimarkeblas diferencoj inter la PV-generacio kaj la PIV-generacio; al tiuj nun aldonigxos post kelkaj jaroj la NPIV-generacio.

Sed ni reiru al niaj arboj. Sub la Fundamenta kapvorto '''arbo''' oni trovas jenon:<br>
    '''*arbeto.''' Malgranda, malalta arbo… '''[arb]etajxo''' Z  (evi) =<br>   arbusto aux vepro. '''[arb]etajxaro''' Z (evi) = veprejo aux makiso.
La malgranda levita Z signifas, ke la vorto aperas ie en la verkaro de Zamenhof, dum la indiko “evi” en krampoj signifas “evitinda”. Alivorte, la vortaristo opinias, ke anstataux Fundamenta, zamenhofa kunmetajxo oni prefere uzu simplan vorton, ecx se tio postulas lerni novan radikon. Kio okazis pri la famaj principoj de Esperanta vortfarado, kiujn ni esperantistoj fiere ilustras en niaj flugfolioj kaj trumpetas al cxiuj komencantoj? Cxu ili ne plu validas? Kiel la kompilintoj de PIV arogis al si la rajton aserti, ke ne? 

La deklaro pri la netusxebleco de la Fundamento post kelkaj monatoj festos sian centan datrevenon. Tamen, ni modernuloj ne nepre sentas la neceson respekti malnovajn tradiciojn; kiom da aliaj deklaroj faritaj en 1905 ankoraux validas en la 21a jarcento? Cxu venis la momento por repripensi nian fidelecon al la Fundamento? La ekzemplo '''cipreso''' montras, kio okazus, se ni rezignus pri gxi: esperantistoj sentus sin liberaj reinventi jam ekzistantajn vortojn, tiel ke la vortaro riskus farigxi pli ampleksa ol tiu de la angla.

Kiel skribis Zamenhof antaux 99 jaroj en la antauxparolo de ''Fundamento de Esperanto'': 

    …la fundamento de Esperanto devas plej severe resti absolute sensxangxa, cxar severa netusxebleco de<br> nia fundamento estas la plej grava kauxzo de nia gxisnuna progresado kaj la plej grava kondicxo por nia<br> regula kaj paca progresado estonta. ''Neniu persono kaj neniu societo devas havi la rajton arbitre<br> fari en nia Fundamento iun ecx plej malgrandan sxangxon!'' Tiun cxi tre gravan principon la esperantistoj<br> volu cxiam bone memori kaj kontraux la ektusxo de tiu cxi principo ili volu cxiam energie batali, cxar<br> la momento, en kiu ni ektusxus tiun principon, estus la komenco de nia morto. 

Se vi ne konsentas kun li, tio estas via rajto; sed mi proponas, ke vi forlasu Esperanton kaj aligxu al kurso de Interlingua. 

Oni povus argumenti, ke la tasko de vortaristo estas simple registri la aktualan lingvouzon. Tio certe validas por nacilingvaj vortaroj, sed tiu aliro ne nepre tauxgas en la kazo de Esperanto. Por la plejmulto da parolantoj Esperanto estas dua lingvo, kiun ili konas pli aux malpli bone, tiel ke ili foje preterintence enkondukas erarojn. Ekzistas, ekzemple, speco de itala fromagxo, kiu nomigxas en la itala ''parmigiano''. La gxusta traduko en Esperanto estas '''parma fromagxo''' (t.e. fromagxo de la urbo Parma). En la franca kaj la angla tiu fromagxo nomigxas '''Parmesan''', tiel ke parolantoj de tiuj lingvoj facile glitas al la missupozo, ke gxia Esperanta formo devus esti '''parmezano'''. Cxu estas dezirinde registri tian eraran uzon en la vortaro? Se vi rigardos en la nova PIV, vi tuj rimarkos, ke oni efektive faris tion, kaj ecx sankciis tiun formon, traktante gxin kiel validan kapvorton kun difino.

La kompilintoj de PIV senkritike registras cxiajn vortojn aperintajn ie ajn en Esperantujo, cxu en artikoloj aux poemoj, en romanoj aux sciencaj verkoj, senkonsidere cxu tiuj vortoj estas rekomendindaj aux ne. Sxajnas, ke ili elektis la rolon de registranto. En aliaj momentoj, tamen, ili cedas al la tento pri aktiva interveno, kiel en la kazo de '''cipreso'''. Cxu registri aux interveni? Fari ambaux samtempe estas kontrauxdiro.

Eble cxi tiu estas la gxusta loko por aldoni, ke PIV ne estas oficiala vortaro de la Esperanto-movado, kiel multaj esperantistoj sendube supozas. Kiel la plej granda kaj kompleta Esperanto-vortaro, gxi estas tre influhava, kaj certe cxiuj seriozaj (pagipovaj) esperantistoj posedas gxin. Sed gxi ne estas eldonata de UEA, nek de la Akademio de Esperanto, kvankam gxia cxefredaktoro estas akademiano, kaj multaj akademianoj kontribuis al gxi kiel kunlaborantoj.

Mi ne volas nei la multajn pozitivajn ecojn de PIV. Mi mem konstante konsultas gxin. Gxi enhavas mirindan kolekton da citajxoj kaj aliaj indikoj, kiuj donas amason da esencaj informoj pri cxiu vorto. Se mi ne certas, kiun prepozicion uzi post difinita verbo, mi rigardas en PIV. Se mi sercxas sinonimon, mi rigardas en PIV. Se mi volas scii, cxu vorto havas longan tradicion en Esperanto aux estis inventita antaux du semajnoj, mi rigardas en PIV. Tio ne signifas, ke mi blinde akceptas cxion, kion mi trovas tie. Necesas atenti pri tiuj steletoj kaj ciferetoj kaj aliaj indikoj, kiujn multaj homoj versxajne ignoras. Alie, ni baldaux devos cedi nian lokon en ''La libro de Guiness de rekordoj'' kiel la plej facila lingvo de la mondo, kaj ricevos anstatauxe tiun de la lingvo kun la plej granda vortprovizo el cxiuj.