Vidi fonton por Pri la uzo kaj signifo de -um-

* reiru al [[Artikoletoj pri specifaj temoj]]
<hr>
<br>

'''Vortumado'''


'''''Cxu brakumo estas ago aux ajxo?'''''

Se vi sercxas en la retejo citajxojn kun tiu vorto, vi trovos gxin (kaj ankaux brakumado) por signifi la agon : cxirkauxpremi per brakoj. Brakumado sendube indikas agon, tamen se oni jam konas vortojn kiel : kolumo, kalkanumo, manumo … vidante la solan vorton : brakumo, oni pensas spontanee pli pri ajxo ol pri ago. Cetere kvinjaragxa infano - denaska Esperantoparolanto – iam diris al patrino : "Panjo, helpu min, mi ne sukcesas surmeti miajn brakumojn". Sxi certe siaepoke ne konis la vorton maniko. Nun sxi estas 30-jaragxa kaj renkontis la vorton brakumo kun senco de ago, sxi opinias, ke kusxas tie escepto, almenaux malreguleco en Esperanto ! 

'''''Cxu malreguleco ? Pri kio ? Pro kio ?'''''

Ni kontrolu, kion precizigas la Fundamento pri um.<br>
La Universala Vortaro donas : 'um' suffixe peu employé, et qui reçoit différents sens aisément suggérés par le contexte et la signification de la racine à laquelle il est joint | this syllable has no fixed meaning | Suffix von verschiedener Bedeutung | суффиксъ безъ постояннаго значенія| przyrostek, nie mający stlałego znaczenia.<br>
Fakte la vortunuo « um » ne havas difinitan signifon, do ankaux ne apartenas al unu el la tri gramatikaj kategorioj, en la Universala Vortaro oni trovas um-kunmetajxojn kun substantiva difino : busx'um', lakt'um', man'um', naz'um', komun'um'(ajxoj), brul'um' (ajxo, stato), kaj kun verba difino : buton'um', mastr'um', gust'um', kruc'um', papelbr'um', vent'um', amind'um', plen'um' (agoj), malvarm'um'(stato), lot'um' (ago), kaj rimarkinde neniun kun adjektiva difino.<br>
Oni konstatas malregulecon inter la gramatika kategorio de la radikoj kaj la gramatika kategorio de iliaj kunmetoj kun um. Ekzemple busxo estas ajxo kiel busxumo, sed kvankam ankaux palpebro estas ajxo, papelbrumo estas konsiderata de kelkiuj kiel ago(1). <br>
En la Ekzercaro Z. donis konsilon, vidu sube : §42 ― 9. :<br>

§31 ... ― 14. Li tuj faris, kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de mia deziro. <br>
§42 ... ― 9. La sufikso «um» ne havas difinitan signifon, kaj tial la (tre malmultajn) vortojn kun «um» oni devas lerni, kiel simplajn vortojn. Ekzemple: plenumi, kolumo, manumo. ― 10. Mi volonte plenumis lian deziron. ― 11. En malbona vetero oni povas facile malvarmumi.<br>

Z. donis tiun konsilon cxar multaj el tiuj fundamentaj kunmetoj kun 'um' ne apartenas al la sama kategorio kiel la uzita radiko. Tie plen'um' ricevis verban difinon anstataux adjektivan. La konsilo estas konsideri plen'um' kiel simpla vorto, kvankam li ne skribis gxin plenum'. Do um ne agas regule en kunmetado pri, la gramatika kategorio kaj plie kreas malregulecon okaze de formoj derivataj, tio detruas la genian faciligon, ke - en donita kunteksto - cxiuj kunmetoj estu kompreneblaj ekde gxiaj vortunuoj. <br>

La vortfarado de Esperanto pro ties disartikigo de la ideoj sub formo de sendependaj kaj sensxangxaj vortoj estas tute aparta. Kiam Zamenhof en La Unua Libro iniciis la lingvon, li timis, ke simila lingvokonstruo aperos tute fremda por la Euxropaj popoloj kaj alkutimigxi estos por ili afero malfacila, tial li tute alkonformigis tiun cxi dismembrigxon de la lingvo al la spirito de la Euxropaj lingvoj kaj klarigis la vortfaradon pere de uzo de afiksoj (kiel se la vortfarado funkcius per derivado[2]), tamen rimarkigante : « … li (la lernanto ne traleginte antauxe la antauxparolon) ecx ne suspektas, ke tio, kion li nomas finajxo aux prefikso aux sufikso, estas tute memstara vorto, kiu cxiam konservas egalan signifon, tute egale, cxu gxi estos uzata en la fino aux en la komenco de alia vorto aux memstare, ke cxiu vorto kun egala rajto povas esti uzata kiel vorto radika aux kiel gramatika parteto. ». Pluraspekte um' sxajnas escepto rilate al liaj klarigoj en la Unua Libro.

'''''Cxu oni povus reguligi la vortumadon kaj kiumaniere ?'''''

Oni rakontas (Vd. http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.franquin.com%2Famis%2Fpeyo_amis.php ), ke iam belga desegnisto, cxar la vorto salujo ne venis spontanee en lia kapo, petis al kolego : « transdonu al mi la schtroumph-on » poste la interparolado okazis en schtroumpf-a lingvo, t.e. anstatauxante fojfoje iun substantivon aux adjektivon per tiu stranga novvorto : schtroumpf kaj ecx verbon per schtroumpfer. Finfine la desegnisto kreis faman bildstrion, kies rakontoj estas tradukitaj en multajn lingvojn (Vd. https://fr.wiktionary.org/wiki/schtroumpf ) kaj la bluaj etuloj de tiuj bildstrioj parolas la schtroumpf-an lingvon. 

La antauxa interparolo povus igxi en Esperanto : « Transdonu al mi la umon », la kolego respondus : « Vi parolas strange, cxu vi estas uma ? Jen la umon, kaj kiam vi finos umi gxin, vi gxin reumos al mi » . Tiele ni povus uzi um-vortojn sen radiko: " Kion vi umas cxi tie ?" aux: "Donu al mi tiun umon, kiun vi kasxas dorsoflanke !", "Ne tro uzu uman vortkonstruon", aux kun radiko nek substantiva, nek verba, nek adjektiva : « Kun bonaj amikoj mi preferas ciumi (= cidiri) ». « Ne postumu la aferon (ne prokrastu) », ...<br>
Tiun vorteton um' kiel la prepozicion je, oni kompreneble devas ne tro uzi, tamen la uzo estas tre oportuna, cxefe parole kiam iu ne konas iun specialan vorton, gxi ebligas al li dauxrigi la interparoladon sen sercxi en vortaroj, sen peti : kiel oni diras … ?

Tiuokaze la sufikso um', respektus la koncepton de Zamenhof, gxi povus esti uzata por konstrui memstarajn plenvortojn : umo (gxis hodiaux oni ne uzas tiun simplan vorton sed la kunmeton :umilo) uma, umi, ume … . Iu kunmetado ne ricevus gramatikokategorion hazarde fiksitan de la unua uzanto, kiun ni devus memori kaj respekti ne pro logiko kaj reguleco sed nur pro tradicio. Tio tute ne tauxgas al bona internacia lingvo.

Se um' ricevas sencojn malsamajn laux la kunteksto kaj la signifo de la radiko al kiu gxi estas ligita, estus tute logika konsideri(3), ke la um-kunmeto enhavas la saman gramatikan ideon (kategorion) kiel la radiko mem, ekzemple kun kategorio :

• adjektiva : plen'um', proksim'um', dek'um', am'ind'um' ...<br>
• verba : brul'um', lot'um', pend'um' ...<br>
• substantiva : brak'um', busx'um', kol'um', lakt'um', man'um', gust'um', ...<br>

La senco de plenvorto restus precizigita danke la gramatikan finigxon kaj la propran kuntekston.

En sia teorio por klarigi la vortfaradon per derivado R. De Saussure proponis :

ul aux ajx = o, ec = a kaj ad = i.<br>
Sen analizi per derivado, ni povas krei derivadajn formojn per kunmetado, kiujn oni analizas ne ekde la radiko sed ekde la finajxo (cxar la fundamenta vorto sidas fine kaj la finajxo estas rigardata kiel vorto (Vidu la Fundamentan gramatikon R11), necesas tiam scii ke ajx aux ul ne egalas o, kiel dirita en derivadoteorio de R. de Saussure, sed :<br>

ajx kaj ul ⊂ o ; ec ⊂ a ; ad ⊂ i. 

La simbolo ⊂  signifas : estas entenata en. Tio signifas, ke ekzemple la sencokampo de ajx, ankaux tiu de ul estas entenantaj en tiu de o, tiu de ec en tiu de a kaj tiu de ad en tiu de i.(4)

Tiel oni povas krei um-kunmetojn ekde radiko, kiu ekzemple estas :<br>

• adjektivo : plen'a → plen'um'a, la eco estos plen'um'o (ec estas ne nepre bezona), plen'um'i kaj la ago estos plen'um'ad'o, plen'um'ajx'o ankoraux plen'um'ul'o<br>
Difine : plen'um'a'= kiu estas'ece (ekz. psike)'plena ; plen'um'o = kio estas'psika'pleno ; plen'um'i = manifestigxi per'pleneco = agi plenece ; plen'um'ad'o = tio, kio estas'agi'plenece ; plen'um'ajx'o = kio estas'konkreta io'de pleneco ; plen'um'ul'o = ulo'kun (psika) plen'eco.
Ilustre :  Plenuma faro, plenuma stato, plenuma asembleo, k.t.p., pri la frazoj §31-14 kaj §42-14 de la ekzercaro citita antauxe : la subjekto « Li » estas la plenuminto, la plenumado estis lian agon, cxar li volonte plenumis la deziron de tiu, kiu parolas kaj fine estas la plenumulo, la plenumajxo povas esti ia ajxo dezirita de li kaj tuje plenumita, la plenumo estas la rezulto de la ago, iu eco, kiu kontentigas la deziranton. Fakte post plenumado de nia deziro ni sentas plenumon.<br>

• verbo : pend'i → pend'um'i, la ago estos pend'um'o (ad estas nebezona), pend'um'a kaj pend'um'ec'o, pend'um'ajx'o aux pend'um'ul'o<br>

• ajxa substantivo : brak'o → brak'um'o (ajx estas nebezona), brak'um'i kaj brak'um'ad'o, brak'um'a kaj brak'um'ec'o, ankoraux brak'um'ul'o <br>

• ula substantivo : infan'o → infan'um'o (ul estas nebezona), infan'um'i kaj infan'um'ad'o, infan'um'a kaj infan'um'ec'o ankoraux infan'um'ajx'o.<br>

Tiel la vortumado estus tute logika kaj regula, komprenebla ekde gxiaj elementoj. Ne plu okazus esceptoj, malregulajxoj aux konfuzigaj kunmetadoj, kia ajn estus la gramatika kategorio de la uzita radiko. 

Kompreneble estus necesa, ke ekzemple la ago brakumi estu brakumado kaj ke la formo brakumo tiusence arhxaigxu, same pri palpebrumado kaj palpebrumo… En tekstaro.com oni povas kontroli, ke pri la ago Zamenhof uzis la vorton papelbrumado, neniam la vorton palpebrumo. Nur poste iuj konstruante vortojn per derivado komencis uzi palpebrumo por signifi la agon. Oni povas konstati, ke por signifi agon ekde verba radiko ~, PIV tre ofte indikas : ~ (ad)o ; Okaze de kunmeto « ~ um » necesus forigi la interkrampojn, kiam la radiko « ~ » ne estas verba radiko, cxar okaze de malkovro de tia kunmetado, se la kunteksto ne estas suficxe klara, nur ad' povas certe komprenigi, ke temas pri ago.

'''''Resuma propono'''''

Cxiuj kunmetadoj entenantaj la vorteron « um » povus esti komprenataj danke la radikon kaj la kuntekston konsiderante, ke la kunmeto de um al ia radiko apartenas al la sama gramatika kategorio kiel gxi. Necesus analizi la kunmetajxon ne laux derivado sed laux la Fundamenta Gramatiko ekde cxiu el ties elementoj, komencante ekde la finajxo.

Pri la unua demando :<br>
Brakumo : ajxo rilata al brako(j) ; kunteksta klarigo : surmetu viajn brakumojn = ... viajn manikojn<br>
Brakumado : ago farata per brako(j) ; kunteksta klarigo : Li bonvenigis min per brakumado = … per enbrakigo, ... per brakcxirkauxado.<br>
En tiu lasta ekzemplo, la kunteksto estas suficxe klara kaj kelkaj, kiuj analizas per derivado povus opinii, ke tie la uzo de ad estas senutila komplikajxo, fakte Z. en Lingvaj Respodoj konsilis : « … ni ne devas peni, ke nia lingvo estu tro preciza, cxar tiam ni nin mem nur katenus por esprimi plej simplajn ideojn... », sed la brakumado neniam estas nur momenta kaj sekve ad estas (duoble) bonvenata en tia kunmeto.

NOTOJ

(1) Tamen en tekstaro.com oni povas kontroli, ke Z. uzis nur la formon palpebrumado<br>

(2) Malfelicxe malmulte homoj konsciis pri tio kaj post kelkaj jaroj preskaux cxiuj analizis la Esperantan vortfaradon laux metodoj de euxropaj lingvoj, tio estas per derivado anstataux uzi la Fundamentan gramatikon. Tio kreis la Idokrizon kaj ecx se René de Saussure sukcesis kontrauxi la ideojn de Couturat, oni plu iris tiudirekten gxis la teorio de la P.A.G., kiu plu firmigis drivadon en la praktiko de nia lingvo pli kaj pli misrespektante la Fundamenton.
Analizi kunmetadojn faritajn kun 'um' estas bona okazo por montri, ke la derivado estas nur sxajna en Esperanto kaj povas esti erariga, ankaux krei malregulajxojn.<br>

(3) akte en La Unua Libro Z. Precizigas : Kaj la diversaj formoj gramatikaj, la reciprokaj rilatoj inter la vortoj k. t. p. estas esprimataj per la kunigo de sensxangxaj vortoj.<br>

(4) P.A.G. konsideras kontrauxFundamente, ke la finajxo estas nur elemento kompletiga, ke la vortfaradon oni konstruas ekde la radiko, ekzemple la radiko patr' igxas plenvorto per aldono de o. Laux la Fundamenta gramatiko o devas esti rigardata kiel vorto fakte gxi signifas : « tio, kio estas », gxi havas sencokampon multe pli vasta ol tiu de patr', alidirite  : patr' ⊂ ul ⊂ o, simile : brak' ⊂ ajx' ⊂ o. Do o estas la Fundamenta vorto ekde kiu oni konstruas plenajn vortojn, kies radikoj precizigas o kaj ne male. Tiu simpla rimarko pri la semantika aspekto montras, ke la Esperanta vortfarado ne povas esti strukture klarigita per derivado, gxi estas nur sxajna. La formoj sxajne derivataj de unu radiko estas nur diversaj kunmetajxoj uzante cxiam tiun saman radikon, Z. bone prezentis tion en la fino de la § 42 de la Ekzercaro kun la radiko san'.